
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 219: R. Dala ten Sap ram an thleng
Kar hmasa khan R. Dalaten Suez Canal an zawh thu kan sawi kha a ni a, kha kha kan chhunzawm ang. R. Dalan Dr. Farser-a Sap rama a zui haw chanchin hi a diary aṭanga ziak kan ni a, November ni 14, 1912 thlengin a ziak kan hmu a. A bak chu hmuh tur kan nei ta lo va, chuvangin Sap rama an zin chhunzawm dan chu chiang takin kan hre thei ta lo a ni.
Eng pawh ni se, R. Dala te zin zel dan chu hman laia India ram aṭanga Sap rama an zin dan pangngai kha a ni dawn a. Kan sawi tawh ang khan Suez canal chu kum 1869-a hawn a ni a, chu chuan Europe aṭanga India ram zin kawng chu km 7000 zetin a ti tawi, kan tih kha. Suez Canal luhka Port Said chu Europe aṭanga lo kal leh India ram aṭanga lo kal lawngten tui an thunna hmun leh chakkhai an lamna hmun ber a lo ni ta a. Lawng hnathawk chi hrang hrang pawh khawvel hmun tin aṭangin a hip khawm a ni.
Port Said aṭang hian Mediterranean Sea tuipuiah kalin khawthlang lamah Africa khawmualpui leh Europe khawmualpui inrina lai Gibraltar-ah an lut ang a, chu lai chu Mediterranean Sea leh Atlantic Ocean inrina lai a ni bawk a. Gibraltar hi British ta a ni a, ram ringrek laia tuipui pahnih infinna Strait of Gibraltar hi a sei zawng chu km 60 vel a ni a, a vang lam chu km 14 atanga km 44 vel a ni. He laiah hian sumdawng leh dawng lo pawh lawng lian pui pui inpelh nuk nukna a ni a, khawvela lawng kalna lun ber zinga mi a ni. Tun lai hian nitin lawng 300 vel an kal reng a ni. Ram pahnih Europe khawmualpuia Spain ram leh Africa khawmualpuia Morocco ram inrina lai a ni bawk.
Gibraltar aṭang chuan hmar lam panin Atlantic Ocean-ah kal zelin France ram lawngchawlhna Cherbough an thleng ang a, chuta ṭanga hmar lam pan zelin Irish Sea an thleng ang a. Hmar chhak lam pana kal zelin Wales ram chu khawthlang lama hel chhuakin chhak lamah England an pan ding ang a Liverpool an thleng dawn a ni. Liverpool hi Welsh Presbyterian Mission hmunpui a ni a, khatih lai kha chuan Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission tih hming an put lai kha a la ni a. An mission hmunpuiah hian an va in ripawt ang tih a rin theih a, Liverpool hi kum 1840 aṭanga Welsh mission-in missionary an tirhchhuahna hmunpui a ni.
Dr. Fraser-a ten Sap ram an thlen hian Liverpool-a an in ripawt zawh chuan an khaw lam an panin a rinawm a. Kum 1864-ah Wales ram hmar lam Caernarfon khuaa piang a nih avangin an khua chu an pan ngei ang. A nupui Mary Catherine-i enkawl a duh tawh avangin ani pawhin an ina enkawl zui ngei a duh ang tih a rin theih bawk.
Caernarfon khuaa a awm dam hnuah R. Dala chu khaw hrang hrang an fanpui a. London leh Wales rama khaw eng emaw zat an tlawh a, Kohhran hruaitu Penn Lewis leh Evans Roberts-a te an tlawhpui a. Jessie Penn Lewis-i hi Welsh Pathian thuhriltu lar tak a ni a, lehkha ziaktu a ni bawk a, kum 1904-1905 chhunga Wales ram Harhna ropui lo thlen laia an hruaitu a ni. Evans Roberts-a pawh hi Wales rama Harhna lo thlen laia an hruaitu langsar tak a ni bawk. R. Dala chu Mizoram Presbyterian Kohhran kal zelah a sulsutu a la ni ang tih beiseina nen an kohhran hruaitute an hmuhpui bakah an mission leh mission dang kalphungte a hmuh a, a inzir theih nan ṭhahnem an ngaihpui a ni. R. Dala chu Mizorama kohhran ding hmasa ber Mission Veng Presbyterian kohhranah Upa a lo ni tawh bawk nen, heng an hruai velnaa a thil hmuh leh tawnte hi a hlawkpui hle ang tih a rin theih bawk.
Kum 1871 January ni 23-a Sailam lal Bengkhuaia pasalṭhaten Assam ram Cachar district-a Alexandrapur thingpui huan an zu run a, an thah James Winchester-a fanu Zoluti pawh an tlawhpui a, London-ah pasal neiin a lo awm tawh a. Zoluti chuan chaw eiah lo sawmin Kawlria a awm laia a mantu Chawma te nupain a infiamna kawi leh thil an siamsak te, a hnua Sailama Bengkhuaian a hruai tak hnua amah enkawltu Vansuakthanga leh a nupui Kaiṭhiangin em leh kawr te, puan leh pawnfen a la kawl ṭhatte a lo entir a. Mizo ṭawng a la thiam leh thiam loh a zawh chuan, “Hriat chu ka la hria a, mahse, ka ṭawng zak tawh,” tiin a chhang nia sawi a ni a. A ṭawng zak ni lovin a harsat tawh zawkin a rin theih a, kum 40 kal taa a hman ṭhin Mizo ṭawng chu hman zuina tur a awm tawh loh avangin a thiam tawh vak lo chu a thiam awm khawp mai. Kum 1907-a Sap Upain Mizo naupang Challiana leh Chuautera te a hruai khan Zoluti an tlawh a, Mizo ṭawng tlem tlema a lo biak hnua Mizo ṭawng a hman leh hmasak ber chu R. Dala te tlawh hi a ni dawn a, R. Dala nen pawh hian Sap ṭawngin an inbe nasa zawk ang tih a hriat theih a ni.
London-a a cham chhungin museum te tlawhin cinema hall-ah cinema te an enpui a, Buckingham palace te an tlawhpui a, London khuaa biak in lian berah an inkhawm niin R. Dala hian a tu leh fate a hrilh a ni. Hetih laia biak in lian ber hi St. Paul’s Cathedral a ni a, kum 1962 thleng kha chuan biak in sang ber a ni bawk awm e. R. Dalan a tu leh fate hnena a sawi pakhat chu Mizo incheia London khawlai an fanpui thu hi a ni a, kum 1913 tir lam emaw kha a ni ang e. Titia an sawi dan chuan mipui vantlang hmuh atan, “Mi lu la hnamin khawlai an fang dawn” tiin inkhawmho an hriattir a. A en tura mipui pungkhawmte chu an ṭhahnem hle a ni awm e. R. Dala chu Mizopa incheina dik takin ipte a ak a, diar a khim a, Mizo puan a veng a, tursing vaibel lian zet hi a zu a. Dr. Fraser-a nupui Pi Theli, Pi Daktawri tia an koh bawk, Mary Catherine-i chuan Mizo nula inchei dan dik taka inthuamin empai a phur a, Mizo kawrchei a ha a, Mizo puanchei a bih a, R. Dala chu zuiin an pahnih chauh chuan kawngpui an zawh dun ta a. Kawngpui sir tuakah chuan mipui kal velin an thlir ṭhup mai a ni awm e. R. Dala chu Mizo pa hmelṭha ve tawk tak a ni a, a hleitling bawk a, pa pian nalh tak a lo ni vei bawk nen, hmuhnawm an ti hle a ni.
An inneiha a ṭhiana ṭang Saptlangvala chuan an inah te hruaiin khaw hrang hrangah a zinpui bawk a, Wales rama kohhran hrang hrangah an hruai a, thu te pawh an sawitir ṭhin a ni awm e. Sap ṭawng thiam ṭha tak a nih avangin Pathian thu zirnaah pawh kum chanve zir, short course an tih ang velah te an luhtir a ni awm a, an duat bakah a hmasawnna tur an ngaihtuahpui ṭha hle a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.