
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 230: Zoluti tlawhtu Mizote
Kar hmasa lamah khan Zolutin a pi leh pute khua Scotland rama Elgin a thlen a, lehkha a zir chhoh thu leh thiam thei tak a nih thu kan sawi kha a ni a, a pasal neih hnuah Scotland aṭanga England-ah an pem a, London-a an khawsak laia Mizoten an zu tlawh thu kan sawi ang a, kan thu lakna chu Zoram Varṭian a ni ang.
Kan sawi tawh ang khan Zoluti hian Thangliana hi hmuh a châk hle a; mahse, Thangliana hian hmuh a duh tlat lo va. Chutia Thangliana eng emaw avanga Zoluti a hmu duh tlat lo chu Thangliana nupui Margaret-i chuan a hau va. “Tu khaw kha hriat lohna ram pilrilah naupang têa sala a tang chhanchhuaktu chu tunge lawmthu hrilh a, hmuh duh lo ang. I awmna chin a hriat hnuah nangmah hmuh chak em emin a mu hlei thei lo a ni a, Zoluti chu lêngah sawm ngei ngei turin a nawr ta a, a tawpah Thangliana chuan an chenna in Parkhurst-a lêng turin a sawm ta nge nge a. Thla khat hnu, November 1912-ah chuan Zoluti chuan a va tlawh ta a ni.
An inkawmna thu hla eng mah ziah tur kan hre lo va, kan hriat chian chhun chu Thangliana fanu upa ber Everest-in a pa hnenah Zoluti chanchin a va zâwt a, Thangliana chuan, “Zoluti chu nu induh leh mahni infak hluak chi, Sap chanve a ni a, ka hmu châk lo chung i nuin min nawr luih tlat avangin ka lo kawm hrâm a ni,” tiin a fanu chu a chhang a ni. Thangliana fanu Everest-i hian pasal neiin khaw dangah a awm tawh avangin Zoluti chanchin chu a nu hnen aṭanga a lo hriat hnuah a pa hnenah a va zawt a ni.
Kan sawi tawh angin Zoluti ve thung chuan amah chhanchhuaktu Thangliana a va hmu chu a hlim êm êm a, Thangliana nêna an inkawm aṭangin a naupan laia amah chhan chhuak tura Vailian sipai chêt dan zawng zawng a hriat phah a. Naupang kum 6 mi mai a la nih avangin hmun leh khua, Mizo lal leh Mizo dangte hming a sawi te chu a hre riau ruai chauh a ni a, ngaihnawm a ti hle a ni. Thangliana a hmuh hnu hian kha tih laia Mizoram Hmâr lama Vailian sipai hotu, a hnua Field Marshall-a kaisâng ta, Lord Roberts-a, Kandahar, V.C. chu kum 1913 khan a va tlawh chhuak bawk a. A va tlawh chhuah thu hi Lord Roberts-a hnuaia sipai hotu Major Harry Lewin-a, Thangliana chhûngkhat laina hnai chuan lehkhain a rawn hrilh a ni. Lord Roberts-a hian Zoluti chu khawsak harsa lovin neinung pangngai takin, lehkhate zira, pasal ṭha tak neia a awm zui chu lawmawm a lo ti ve hle bawk a ni. Thangliana hian eng tizia nge Zoluti hi a ngainat loh viau hi a chhan a awm ngei ang a, a sawi chhuak ṭha duh si lo va, kan hre lo kumkhua dawn ta a ni.
Zosâphluia chuan, “Zoluti hian Mizote hi a haw em em ṭhin a; mahse, amah leh sal dangte avangin Chanchinṭha an lo hriat phah tih a hriat chuan a lawm ta hle a, Isaia 11:6-a ‘Hmeichhe naupang têin a la hruai ang’ a tih ang khân Zolûti hian mi tam tak Kristianah a hruai a. Zolûti naupan laiin Vânchhûnga nu (Dârzuani) chu naupang tê a la ni a, Zolûti nên an inkawmin an infiam ṭhîn a ni,” tiin a ziak a ni. Ṭhenkhatin Zoluti pa kan thah a, Zoluti kan man avanga Chanchinṭha lo thleng hi an awih chiah lo va, amaherawhchu, Pu Buanga ngei khan Mizorama Chanchinṭha hrila lo chhuah a duhna chhan a sawi chu hei hi a ni. Pu Buanga kha London khawpuia dak ina thawk a ni a, Illustrated London News-ah Mizoten Alexandrapur thingpui huan an run a, James Winchester-a an thah thu leh a fanu Zoluti sala an man thu kha a lo chhiar a, Zoluti lem, naupang thlaphang taka Mizo pasalṭhain ngaw kara a paw lut ngawk ngawk chu a hmu a. A thinlung a khawih em em a, Pathian hnenah ṭawngṭaiin chung hnam mawlho zinga Chanchinṭha hril tura kal dil a. Vannneihthlak takin Leeds khuaa mi hausa Robert Arthington-a chuan India rama kal tur missionary a duh thu a hre ta hlauh mai a, a va interview ve a, a lo la ta a. Pathianin a ṭawngṭaina chhangin Zoluti pa thata Zoluti sala mantute zingah ngei chuan a lo kal ta a ni. Robert Arthingtona hian missionary 11 emaw lai India ramah a rawn tir chhuak a ni.
Kum 1907 khan Sâp Upain Sap ramah Challiana leh Chuautera a hruai a. Zan khat chu London khuaa Exeter Hall an tih, in lian takah chuan missionary-te inkhawmnaah Sâp Upa leh Challiana chu an tel ve a. Ram hrang hrang aṭanga missionary châwl lawk, mi 4000 chuang an inkhawm a ni awm e. Sâp Upa chu thusawiah an sawm a, Mizovin phai Vai an rûn ṭhin thu te, Zolûti an man leh amah avanga missionary an chhuah dan te a sawi a. A sawi zawh chuan Challiana chu zai turin an sawm a, zak fêin a zai ta a. Challiana leh Chuautera te hi Baptist Pastor hmasa zinga mi an ni.
Inkhawm bânah nu pakhatin, “Keimah hi alawm Mizovin sala an man kha, naktukah kan inah in lo thleng ngei tur a ni, Zoluti ka nih hi,” tiin chibai an inbûk a. Zoluti te inah chuan an va riak ta ngei a, an fate nên chhungkaw pangngai taka khawsa an ni tih an va hmu a ni. Bengkhuaia khua aṭanga a pawnfên leh ṭhi te, hmârâm leh tuibûrte a rawn phawrh a, chungte chu a ro ṭha ber a nih thu chhuang takin a lo hrilh a ni. Challiana chuan Zoluti chu fel a ti hle a, mahni pa thattu ngei Mizote chu huat hluah hluah awm a nih laia Kristian an nih tâk avânga a lawmzia thu a lo hrilh chu mak a ti hle a ni.
Kum 1912-a Dr. Fraser-a Sâp ram haw khân R. Dâla a hruai thla bawk a. Thla 6 an châm chhûngin London-ah Zolûti chu an va tlawh chhuah thu pawh kan sawi tawh kha. R. Dala hi Mizoram Presbyterian Kohhran upa thlan hmasak ber zinga mi a ni a, Kristian Tlangau Eiditor hmasa ber a ni bawk.
Kum 1924-ah khân Sir Herbert Lewis-a kha a fanu Hmeichhe sikula thawk Kittie Lewis-i tlawhin Aizawlah a lo zin a. Anmahni lo lawma lo hruai veltu atan Zosaphluian Ch. Pasena kha a ruat a, Sir Herbert Lewis-a chuan an kalna apianga ṭawnglettu leh anmahni kaihtuaitu chu fel a tih êm avangin Pasena chu Sap ramah hruai thlain London-ah kum khat lai lehkha a zirtîr nghe nghe a ni. Pasena hian Sâp rama a zir chhûng hian London-a biak in pakhata an inkhâwmnaah thu tlêm an sawitîr a. Inkhâwm banah chuan Zolûti chuan a rawn chibai a, lêngah a sâwm a, a va riak nghe nghe a ni.
Kum 1924 hnua Zoluti te chhungkua Mizovin an zu tlawh leh chu kum 1960 a ni ta daih a. Hemi kum hian Sap ram awm mek H.S. Luaia chu Zoluti faten an ina riakah an sâwm a. Zoluti chu a thi tawh a, a fanu naupang zawk te nupa chuan Zoluti fanu upa zawk, pasal nei lo chu an awmpui a. Zolutin Mizo a ngainatzia leh Mizo thawmhnaw leh tuibur te a hlut ṭhinzia te an lo hrilh a. H.S. Luaia hi Mizorama a haw hnuah pawh Zoluti fate hian lehkhate rawn thawnin Krismas thilpêk pawisa te an rawn thawn ṭhîn.
Zoluti fanu upa zawk chuan heti hian H. S. Luaia chu December ni 15, 1960 khan lehkha a rawn thawn a.
Dear Mr. Luaia,
He lehkha hi i lo hmuh chuan Krismas chibai kan bûkna che leh pawisa kan rawn thun tel hi i lo hmuh ngei kan beisei a, in ram pawisaa chantîr thuah harsatna i nei lo vang chu maw.
I rintlak
Margaret O. Howie
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.