Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 239: Mizorama Bawrhsap kan lo neih dan te
Kar hmasa lamah khan Aizawl Bawrhsap hmasa ber kan kahhlum tak Browne-a chanchin kan sawi ṭan a, kha kha chhunzawmin a kaphlumtu Saithawma chanchin sawi tum kan ni a, mah se, Aizawla Bawrhsap kan neih dan leh Lungleia Bawrhsap kan neih dan kan lo ziah chian tawk loh avangin chu lam chu kan sawi leh rih dawn a ni.
Kar hmasa khan, “ Heng hun lai hian Mizoram chu North Lushai Hills leh South Lushai Hills tiin min ṭhensak a, North Lushai Hills-a Political Officer hmasa ber chu Browne-a kha a ni a, South Lushai Hills-ah Bawrhsap an la awm lo va, kum 1891-ah Assistant Political Officer an dah ṭan,” tia kan ziah kha a dik tawk lo deuh a. Assam hnuaia awm North Lushai Hills awptu, Aizawla Bawrhsap an dah hnu kum khatah Bengal hnuaia awm South Lushai Hills awptu tur Superintendent Post siam a ni a, kum 1891-ah Bawrhsap an dan ṭan, tih zawk tur a ni. Kan ziah fuh tawk lovah chhiartute ngaihdam kan dil e.
Chiang zawk dehin han sawi zui ila: Aizawla an dah Bawrhsap chu Political Officer an ti a, a hmasa ber chu Hmaireka kha a ni a, kum 1890 April ni 22-ah office a luah ṭan a. Lungleia Bawrhsap an dah thung chu Marliana a ni a, ani hi Colonel V. W. Tregear-a hova Vai lianin chhim lam aṭanga Mizo lalte hrem leh inremna siampui tura kum 1889-1890 chhunga lo thawk zinga Assistant Political Officer a ni a. An tum an hlenchhuah hnu khan hmar lamin Aizawlah bu khuarin Bawrhsap hmanga an awp ta ang khan, Lungleiah pawh bu khuarin Mizoram chhim lam awptu atan Bawrhsapah an ruat ve ta a ni. Marliana hi Bawrhsapa an ruat hma pawh hian Lunglei kulh hotu ni sa a ni a, Bawrhsap hna ṭul ang ang lo thawk tawh sa a ni a. Kum 1890 April ni 19-ah D.R. Lyall, Commissioner of Chittagong Division chuan India sawrkarah rawtna a thlen a. Chung zingah chuan Mizoram chhim lamah Superintendent emaw, Political Officer emaw thlatin Rs 1000 hlawh tur post thar siam a rawt a. Chubakah chuan Assistant Political Officer ni mek Marliana chu Superintendent atan dah a rawt bawk a. Chutianga rawtna a siam chu pawmpuiin India sawrkar chuan Mizoram chhim lam awp nan Lunglei chu dah nghetin Superintendent post a siam thar ta a, Marliana chu kum 1891 April ni 1 aṭangin Bawrhsap a ni ve ta a, ni 15 chhung a ṭan hnuah a hmingchhiat tak avangin an ban leh a, a aiah Tarmita (Major J. Shakespear) kha kum 1891 April ni 16 aṭangin Lunglei Bawrhsap a lo ni ta a ni.
Tichuan, Aizawla Bawrhsap chu Political Officer zel an ni a, Assam hnuaiah an awm a. Lungleia Bawrhsapte chu Superintendent an ni zel a, Bengal sawrkar hnuaia awm an ni thung. Chutiang chuan kum 1890 aṭanga kum 1897 thleng khan an awm a. Kum 1898-ah Mizoram chhim leh hmar chu sawrkar hranga awm tawh lovin chhunfin an ni ta a, North Lushai Hills tih leh South Lushai Hills tih chu Lushai Hills tiin Assam sawrkar hnuaiah dah a ni ta a. Lungleia awm Tarmita kha kum 1891, April ni 16 aṭangin kum 1897 thlengin Bawrhsap a ni a. Kum 1897 vek hian Aizawl Bawrhsap A. Porteous-a chu hmun dangah sawnin Tarmita chu Aizawlah Political Officer-in an rawn sawn a. Kum khat pawh a awm tlin hmain chhim leh hmar chu chhunfin a ni ta si a, hming thar Lushai Hills a pu ta a, ram awptu hming atan pawh Superintendent tih chu vuah ngheh a ni ta bawk a. Chutiang chuan kum 1898, April ni 1 aṭangin Tarmita chu Lushai Hills Superintendent hmasa ber a lo ni ta a ni.
Inchhunfin hmaa Bawrhsap awm tawh te chu Aizawl District-a Deputy Comissioner-in kum 2022-a lehkhabu a chhuah, Pictures Through The Ages tih phek 345-347-a a tarlan angin lo dah ve ila: Aizawl Bawrhsapte chu H.R. Browne IA, 22.4.1890 - 9.9.1890 te, R.B. McCabe ICS 1890 - 1892 te, A.W. Davis ICS 1892 - 1894 te, G. H. Loch IA 1894 - te, A. Porteous ICS 1894 - 1897 leh J. Shakespear IA 1897 - 1898 te an ni a, an vaiin paruk an ni. Hetah hian Bawrhsap zingah G.H. Loch IA hi telh ve a ni a, hei hi hriat fuh loh deuh a ni awm e. Ṭhenṭiuava (G.H. Loch) hi chu Bawrhsapah ruat a ni ngai lo va, Sipai hotulu ber a ni. Amaherawhchu, Sipai hotulu a nih chhung hi a rei a, Mizorama a awm chhung hin Bawrhsap awm theih loh laiin an ai vawi 13 zet a lo awh tawh thung a ni. Chungte chu: R.B. McCabe-a ai a awh chhung 9.06.1892 - 19.10.1892 te, A.W. Davis-a ai a awh chhung 20.10.1892 - 07.11.1892, 22.07.1893 - 22.10.1893, leh 01.06.1894 - 26.07.1894 te, J. Shakespear-a ai a awh chhung 02.01.1903 - 02.04.1903 leh 21.02.1905 - 27.04.1905 te, J.C. Arbuthnot-a ai a awh chhung 20.10.1905 - 06.03.1906 te, H.W. Cole-a ai a awh chhung 01.07.1908 - 12.02.1909, 01.12.1910 - 05.02.1911, 09.03.1911 - 29.04.1911 leh 01.09.1911 - 17.09.1911 te, J. Hezlett-a ai a awh chhung 17.03.1912 - 15.04.1912 leh 04.07.1912 - 30.10.1912 te a ni (Lalhruaitluanga Ralte, Zoram Varṭian, phek 332). Lunglei Bawrhsapte chu C.S. Murray 01.04.1891 - 15.04.1891 leh J. Shakespear 1891 - 1897 te an ni a, pahnih chauh an ni hman a ni. J. Shakespear hi South Lushai Hills Superintendent pahnihna leh a hnuhnung zawk a ni a, North Lushai Hills Political Officer parukna leh a hnuhnung ber a ni a, Lushai Hills Superintendent hmasa ber a ni bawk a, a chhinchhiah tlak hle awm e.
Kum 1898 aṭangin kum 1952 March thla thlengin Mizoram Bawrhsap chu Superintendent an ni ta char char a, a hmasa ber J. Skakespear aṭangin a hnuhnung ber S.N. Barkataki chu an vaiin 34 an ni. Kum 1952, April thla aṭangin Deputy Commissioner, Lushai Hills Autonomous District tiin Bawrhsap hming chu thlak a ni leh ta a. S.N. Barkataki, A. Ahmed leh K.G.R Iyer te an ni a, IAS vek an ni a, pathum an ni hman a nih chu. Kum hnih hnuah kum 1954 aṭangin Deputy Commissioner, Mizo District tiin autonomous tih chu paih a ni ta a. K.G.R. Iyer aṭangin A.C. Ray thlengin mi 11 an awm hman a, IAS vek an ni. Kum 1972-ah Mizoram chu Union Territory-ah dah a lo nih takah chuan Mizoram chu district hrang hrangah ṭhen a lo ni ta a, Aizawl District bika Bawrhsap hmasa ber chu A.C. Ray a ni a, kum 2021 kum tirah Dr. Lalhriatzuali thlengin mi 30 an awm (Pictures Through The Ages, phek 346-347).
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah chhunzawm kan tum ang.