Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 240: Kum 1890-a Zalen nana British do runpui a hlawhchham chhante

Kar hmasa khan Aizawla Bawrhsap leh Lungleia Bawrhsap kan neih dan kan sawi kha a ni a, tun ṭumah chuan kum 1890-a Mizoten zalen nana British do runpui an neih hlawhchham chhan sawi kan tum ang.

Kan sawi tawh ṭhin angin Mizorama Bawrhsap lo lut, Aizawl lo ṭhu hmasa ber chu Hmaireka (Capt. H.R. Browne) kha a ni a. Kum 1890, April thla aṭangin Bawrhsap a ni a, June ni 13-ah Mizo lalte ko khawmin thuphek a chhuah a, chu a thupek chhuah chu Mizo lalte khan pawm harsa an ti a, Mizo mipuite tan a hautak lutuk dawnin an hria a ni. Chuvangin, Aizawl leh Changsil kulha sipaite ṭingmit a, roreltu ber Bawrhsap chu thah a, British-in tihluihnaa Mizoram min rawn awp chu an inbenbel ngheh zel hmaa hnawhchhuah leh thuai an tum ta a ni.

Zalen taka mahni rama ro inrêl a, duh duh lam lo hawi ṭhin Mizo lalte tan chuan Sap thuhnuaia kun tak thut mai chu hriatthiam theih a ni lo. Bawrhsapin lalho chunga hrêkna leh thupek a chhuahte chu lalho tan chauh a harsa a ni lo va, mipuiten an tuar nasa dawn a ni tih an hriat chuan beng sika inngaihtuah a ngai a ni tih an hria a. Chhungtinin chhiah kumtin Rs.1 pek an phut chu mipui tan a hautak lutuk a, Bawrhsap ram fang leh zin velin a mamawh hun apianga an mamawh zat lalin a khuate kuli-a a pek zat zat a ngai dawn ta a. Lalte lah chu Bawrhsapin a koh apianga a hmaa va inlan zat zat tur tih te, Bawrhsap thu awih lo chu hrem an ni zel ang, tih te chu ni leh thla kara lal lo inti ve, Mizo lalte tan chuan pawm a harsa a ni.

Chutiang chu lalho chunga thupek a lo nih takah chuan Zalen nana Bawrhsap thah a, an kulhte chhut chhiat a, sipaite thah vek dan tur relin Suakpuilala fapa Kalkhama chuan a unaute leh chhungkhatte a ko khawm ta a. A khua Sentlang zawlbukah ro an rel ta a, zalen an nih leh theih nana an rorelte chu a takin kum 1890, September ni 9-ah a lo puak chhuak ta a ni.

He mi ni tak hian Hmaireka an kaphlum a, Aizawl leh Changsil kulhte chu lalho chuan an bei a, an kap ta chiam a. September ni 9 aṭangin kulhte chu an hual tlat a, sipaiten ei tur an tlakchham huna an inpek loh chuan an thi vek dawn a ni tih hriain chhun zan zawmin an hual bet tlat mai a ni. Thla khat dawn lai an hual beh hnu chuan Silchar aṭanga sipai an rawn tirhten September ni 28-ah Changsil kulh chu an rawn chhanchhuak a, Aizawl kulh pawh October ni 4-ah an rawn chhanchhuak leh ta a ni. Chutiang chuan Mizo lal ṭhenkhat, Suakpuilala fatehovin Zalen nana British do runpui an thlak chu an hlawhchham a, British chuan nasa taka hrem zuiin an awp nghet ta zel a ni.

Kalkhama tehovin zalen nana British an do hlawhchham chhan hi han sawi zui ila: Pakhatnaah chuan silai an inneih ṭhat hleih em vang a ni. Mizote khan phaitual an run aṭanga an lak silai, zên leh a mu thunchawp ngai kha an hman tlanglawn a ni a. Khawchhak lam Burma ram aṭanga an lakluh silaite pawh hetiang tho hi a ni awm e. Vai sipaite kha chuan rifle an hmang tawh a, chu mai ni lovin an hming kimin silai an nei vek a ni a. Mizo lalte kha khaw khatah silai 20 nei an awm chuan lal chungnung deuh an ni a, silai awm lohna khua pawh a tam zawk a ni awm e. Aizawl kulha sipaite khan silai 300 emaw chu an nei ngei ang a, a hualtu Mizote kha chuan silai 40 an nei tling ang em, kan hre lo. Changsil kulh pawh chutiang bawkin sipai silai nei 150 zet an awm laiin Mizote kha chuan silai 30 an nei tling awrh mai thei a ni. Kulh hualtute chuan sipaite chu tam hneh mah se, kut lawng emaw, fei leh chemtuma va beih theih an nih si loh avangin hual beh bak tih theih an nei lo.

A dawtah chuan Sipaite khan entlang, durbin kan lo tih ṭhin khan Mizo pasalṭhate che tla zawng zawng kha an lo thlir reng a. An silai neih zat pawh an hre thei ang chu, mi engzatin nge an kulh hual tih te pawh. An ṭanhmun siamna zawng zawng kha an hmuh theih vek avangin sipaite tan chuan beih dan tur fel tak a ruahman theih a, kulh pawnah chhuakin va kap dawn ta se, silai keng va bitum tur kha an hre lawk thei dawn a ni. Khuangchera leh Ngurbawnga te vai zu kap ve pawh entlanga an lo hmuh lawk vek avangin an hual hnai zel a, an kaphlum ve ve ta a nih kha. Khuangchera te khan sipaiin entlangin an awm dan zawng zawng an hmu thei tih hria se chu an chet dan a dang daih dawn a ni. Chuvangin entlang an lo nei bik kha sipaite inven nan leh kulh ven nan a ṭangkai em a ni.

Chubakah thirhrui an lo thlung hman kha Silchar-a vai sipai an zu chah thuai theih chhan kha a ni. September ni 9-ah Hmaireka an kaphlum a, kulh pahnih an beih tak chur chur avang khan Aizawl aṭangin thirhrui an vua a, Silchar-a lo dawngtuin an hotute hnenah an hriattir thuai a. Tichuan Bengal Infantry ami leh Surma Valley Military Police ami sipai 200 rual an rawn tir chho va, Tlawng luiah lawngin an rawn inkar chho ta a nih kha. Hmaireka kahhlum a nih hnu kar hnih awrhah chuan, September ni 26-ah Tlawng dunga rawn inkar sipai hotu pakhat Lt. Swinton-a chu Lianphunga khuaten an lo kaphlum a, Lt. Tyler-a hovin a tuk tuk leh ni 28 chuan Changsil kaiah lo chhuakin Changsil kulh an rawn chhanchhuak ta a ni. Hmaireka thih ni chhiar telin ni 20-naah chiah Changsil kulh an lo thleng hman a nih chu. Chutiang taka an sipaipui hual behte an rawn chhanchhuak hma thei kha thirhruia an inbiak theih vang a ni a, Mizote khan thirhrui pawimawhna kha lo hriain lo tihchhiatsak hmasa se chu, Aizawl leh Changsil kulhte kha an la ang a, British-in min awp ṭan tirha kan pi leh puten an lo do let a, zalenna an lo sual kha a hlawhtling ang a, kan history a danglam hle dawn a lo ni. Thirhrui kha British kan hneh lohna bul tak a lo nih chu.

Kum 1890, September thlaa zalen nana British do runpuiah hian Mizo lal telte chu 15 emaw ka chhiar thei a, tel tura ngaih tel leh ta lo pawh pahnih khat an awm bawk a ni. Aizawl aṭanga mel 20 huam chhung vela lalte chauh an ni a, khawchhak leh chhim lal huaisen tak takte tel ve se la, an hlawhtling ang em tih zawhna a awm thei viau awm e. Mahse, kan sawi tak ang hian silai leh ralthuam an inneih ṭhat hleih em a, Mizote tan khan a harsa a ni.

Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah chhunzawm kan tum ang.