Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 41 : Chângsîl aṭangin Aizawlah Suaka

Kar hmasa lam khan Changsil bazar chanchin kha kan sawi a, kha bazar aṭanga lo indin chhuak Mizo zinga Dahrawk hmasa ber leh Durtlang lal ni ta, Suaka chanchin sawi ṭan kan tum dawn a ni.

Vailian vawi hnihna kan tih mai, kum 1889-1890 inkar laia mi kha kan sawi nual tawh a. Kha vailian kha haw leh lo vin an cham hlen a, British India hnuaia kan awm ta a nih kha. Kha Vailian khan cham hlen tuma kulh an sak mup mup lai khan Tlawng lui thlang lama Mizo lal ropui ber Suakpuila kha a thi tawh a. A fate khan, an zinga hotu chanchang ber Kalkhamaho khan British sipai awmna Aizawl kulh leh Changsil kulh kha lak tumin Kalkhama in Sentlangah râl an rêl a. Chaltlang lal ni ta, Thangphunga pa Zapuithanga kha Kalkhama upa min ber a ni a, ani khan sipaiho chakzia a lo hriat chian tawh avangin Kalkhama chu vai do lo turin a ngen a. Anni unauho khan Mizoram aṭanga sipaiho hnawhchhuah kha an tum tlat avangin Zapuithanga khan a thlem thlu zo lo va, an inhmuthiam ta lo va, Kalkhama chuan a hnawt chhuak ta a ni. Chutia hnawh chhuah tawk ta chu, Zapuithanga chuan Changsil kulha sipaite belin a chhungkua a pempui ta a, Suaka te chhungkua pawh a hruai tel tih kan sawi tawh a, kum 1890-ah khan.

Suaka te unau kha an pain a thihsan hma vangin, Suaka nu khan a fate baihvai tur ngaingam lo vin Zapuithanga kha pa angin an va bel a, Chawngthu hnampui tiin a lo dawngsawng a, an zui ta zel a ni. Zapuithanga Changsil kulha sipai an zuk belh ngam chhan hi lal aiawha an lo inbiak tawh avang te, vai ṭawng thiam a nih avangin ṭawnglettuah a lo ṭang tawh ṭhin bawk a ni. Suaka leh Thangphunga te unauho chu, Changsil kulh aṭang hian piang hmun ang diakin an awmho ta a, an thlahte zel pawh tun thlengin an inunauho ta zel a ni.

Changsil kulh an belh tirh hian Zapuithanga te chu kulh chhungah an awm a ni awm e, a hnu deuhah chuan kulh hrulah an inkulh hrang ve a, sipaite chu an puih theih ang anga puiin an rawsawt an ei ve ta zel a. Kum khat emaw chutianga an awm hnu chuan an ṭhenawm lawka Mizo khuaah te pawh an pem niawmin sawi a ni a, Mizo lalte leh Sipaite inkara palaiah ṭangin an kar tawn ṭhin a ni. Sawi tawh angin Zapuithanga hi vai ṭawng thiam, Silchar-ah pawh lal aiawha lo kal fo tawh a nih avangin a ṭangkai hle tak a, Changsil bazarah vai dawrkaiho an awm bawk nen, vaiho zingah pawh an tlangtla hle a ni. Thangphunga leh Suaka pawhin vai dawrkaiho bulah vai ṭawng an zir chawp nawk nawk a, kum hnih ṭhelh an awm hnu pawha Mizo biak tur an neih mumal loh avang leh vai an biak tam zawk avangin vai ṭawng chu an thiam ta hle a ni awm e.

Tichuan, kum1892 March thla tîrah Suaka te unauho chu Aizawlah an lo chuang chhuak a, an nu leh paten an thihsan zawh tawh avangin Thangphungan chhungkaw hotu chan a chang ta a ni. Aizawla sipai hotu ber G.H. Loch-a lak chhoh an ni a, a remruatnain sipaiho bulah bawktê khawhin an khawsa ve naw naw a, sipai rawsawt an la tlan ta zel a. Assam Rifles hmun aṭangin hemi kum tawpah hian Thingpui huan tlângah Loch-a hian a insawntir ta a ni. Thingpui huan tlanga an inbenbel fel hnuah Suaka chu Changsil leh Aizawl inkarah dâkpu hna thawkin thla 3 a ṭang a, Rs. 30 a hlawh.

Suaka chuan dâkpu hna, thla thum a thawh hnuah kum 1893 aṭangin Bawrhsap office-ah Loch-a ṭanpuina zelin Chaprasi hna a thawk leh a. Thla tin Rs. 10 a hlawh, a hlawh hi ngai tho mah se, office-a thawh chu a hahdam zawk hle a, khaw kar kawnga dàk tlanpui fo ai chuan. Kum 1894 April thlaah Pu Buangaten Suaka leh Thangphunga chu ziak leh chhiar an zirtîr thiam a, Bawrhsâp office-ah court thurêlte a lo ziah chhâwn theih tawh avangin Suaka chu clerk angin an chhawr thei ta a. Sawrkar thuchhuak, Bengali ṭawnga ziah ṭhin chu lehlin ngai lova Mizo ṭawnga a lo ziah theih tâk avângin October ni 1, 1894-ah chuan Lushai clerk-ah an kaisantîr a, thla tin Rs. 35 a hlawh ta a ni. Hetih laia a hlawh hi a tam hle mai a, heti zat hlawh thei Mizo an la awm ngai lo. “Sawrkâr thurêlte chu Bengali ṭawnga ziah ni ṭhin kha Mizo ṭawngin ka lo ziak thei ta a, kan lawm hle a ni,” tiin a sawi. Pu Buangate khan Suaka kaisâng chu an lawmpui a, Vai officer chu Babu an tih ang hian a tlukpui Mizo ṭawngin an zawng a, Pu ti ila a ṭha ang an ti ta a. Zahawmna tihlan nan Pu Suaka an ti ta a, Mizo zîngah Pu kai hmasa ber a ni.

Kum 1895-ah Thangphunga chu Chaltlang lalah an dah tak avangin leh sawrkarin Thingpui huan tlang chu chhuahsan tura an tih avangin a u Thangphunga chu Chaltlangah a zui ta zel a, lal in bul lawkah Chawngkhuma nen an awm nghe nghe a. Chawngkhuma hi Sikulpui Headmaster ni ta, Khasi pa Rosto Singh Diengdoh, Pu Ro-a kan tih puzawn kha a ni. Chaltlangah hian kum hnih hmel hmu an awm hnuah kum 1897 tir lamah chuan Rahsite ho khâwm tura sawrkarin a tih avangin an bulah a pêm thla ta a, Rahsi vêng khaw hotu a ni ta a. Rahsi veng hi tuna Venghlui kan tih tak hi a ni a, Bawrhsap bangla thlanga mi hi.

Rahsi veng khaw hotua a awm chhung hi kum 8 emaw lai a ni a, Suaka chuan sawrkar duh anga enkawl tumin a bei hle a. Hêng Rahsi-ho hi zu leh sa tlâna ri bûng bûng reng mai an ni a, an Mizo nunphung pangngai bak chu nun dan ṭha leh felfai an la thiam lo. Bawrhsap bangla thlang lawka awm an nih avangin an thawm chu Bawrhsapte hian an ngai thei ta lo va. Sawn chhuahna tur an dap reng a, kum kum 1905-ah Aizâwl chhim lam Lunglei kawng hrûlah Rahsi-ho sawn chhuahna tûr sawrkarin a siam ta a. Chu chu tûna Thakthing tlang hi a ni.

Chutih lai chuan Thakthing tlangah chuan Kâpdaia leh a hote mi tlem azawng an awm a, Sangal khawng hranga khaw hotu, buh chhun dawng kan tih ang hi a ni awm e. Thakthing tlang chu sawrkarin Rahsiho awm nana a tih tak avangin an hotu Kâpdaia leh mi ṭhenkhat chu Tlangnuamah leh Hlimenah an pem ta a, a ṭhen chu an awmna hnuai tuna Venghnuai kan tih takah hian an chhuk thla bawk a, an pem darh ta vek a ni. Kâpdaia fanu Lalnghaki chu khatih laia Hriangmual, Mission Veng tlanga lal Lalchhinga nupui a ni a. Lalchhinga tiin an ko tak nanga, a hming tak chu Lal Singh Sunnuar, Gurkhali a ni a, Vailian hnuhnung zawkin ṭawnglettua an rawn chhawm a ni. A hnu zelah sawrkarin Zarkawt tlangah khua a din an phaksak a, Sailo lalte lal anga lal kha a duhthusam ber a ni. Kum 1895-ah Hriangmual, Mission Veng tlangah a khua hi a sawn a, kum 1905-ah Kulikawn chhak Tlangnuamah chho leh in a hnu zelah chuan khaw thlang lamah a insawn zel a, Luangpawl lamah a zu thi ta a ni.

Kum 1905 tawp lama Rahsiho, Thakthing tlanga an insawn hlim khan in 10 chuang deuh chauh an ni awm e. Rei lo teah in 30 an tling ta thuai a, Pu Suaka chu Thakthing veng hotu, headman a ni zui zel a. Kum hnih hnu lekah kum 1907 kum tawpah chuan heng Rahsite hi sawrkar thu angin hmun hrang hranga awm tura an ruat avangin an insawn chhuak zo leh ta a ni. Pu Suaka hi Rahsi veng hlui aṭangin Rahsi veng tharah hian a insawn ve nghal mai lo va, ral aṭangin khaw hotu chan changin ro a va rel. Pu Suakan Thankthing tlanga a hote a va fin tak chiah hi kum 1908 tir lam a ni âwm e.

Chutih lai chuan Mission Vengah hian Zosaphluia bakah Zosapthara pawh a awm tawh a, Rahsite chuan Mission Veng ti lovin Mission compound tiin an la ziak ṭhin. Pathian thu awihho leh Zosâpte eisiam leh nawkawrte an awm ber a. Pathian thu awih hming ziahna bu, kum 1907-a kohhran hming ziahna bu-ah chuan Suaka Veng, Thakthing mi ṭhenkhatte pawh an tel ve tih kan hmu thei a, Pu Suaka chu a la tel ve lo. Kum 1908-ah Pu Suaka hming chu kohhran hming ziahnaah a lo lang ve chauh a ni. Pu Suaka tia kan ziah zel nachhan hi, tuna chhungkaw pa zawng zawng hming bula Pu chu mi kha mia, tia kan ziah naran tak ang Pu hi a ni lo va, kan sawi tawh angin Sapin mi thei chungchuang chawimawi nana Sir nihna an pek ang hi a nih avangin Pu Suaka tiin kan ziak ta zel a ni.

Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum dawn nia.