Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 108 Mizo lalten zalen nan Bawrhsap Hmaireka an kap ta

Kar hmasa khan Mizo lalten Bawrhsap leh British hnawhchhuah tuma an inrawn­khawm thu kan sawi a, tun ṭumah chuan Mizoram zalen nana Bawrhsap an kah tak thu kan sawi ang.

Kar hmasaa kan sawi tawh ang khan Bawrhsap Hmaireka chu Silchar panin a kal dawn tih an hre ta a, a kal ni tur tak pawh Thanruma hnen aṭangin an hre thei ta kha a ni a. Thanruman a hriat theih chhan pawh Tanhrilah amah tlawh turin a kal dawn tih a hriattir lawk vang a nih kha. Khang hun lai khan kan sawi tawh ang khan kan pi leh pute khan kalendar te la hmang lovin kar khata ni hming phuahte pawh la hre lo mah se la, Hmaireka dawt chiaha Bawrhsap, amah thlaktu Lalmantua (R.B. McCabe) khan Bawrhsap Hmaireka an kah thu leh kulh an beih ni leh thla te a lo chhinchhiah kilh kelh avangin chiang takin kan hre thei a ni.

Kum 1890, September ni 8, Thawhlehni tukah chuan Bawrhsap Hmaireka chuan thlamuang takin a inah tukṭhuan a ei a, a chungah eng nge lo thleng tur rêng hre lovin zin turin a insiam a. Tukṭhuan ei khamah sakawr chunga chuangin Aizawl kulh chhuahsanin Tuikualah a chhuk a, Vaivakawn a pan zel a. He kawng hi an sial zawh hlim deuh mai a ni a, Dawrpui Vengthara tuikhur no. 2 an tih pawh hi heng hun laia an rih chhuah a ni. Vaivakawn aṭangin Luangmualah lut chho lovin tlak lam damah chhukin a nakah a kal pel a, Ropaiabawkah a chawl zawk a.

Mizo pasalṭhaten a thlen chin chu an lo thlithlai reng avangin Vaivakawn a thlen chuan Ropaiabawka lo kah tur em ni ang tiin a lo thlir rengtute chuan an ngaihtuah a. Lo kap pawh ni se, lambunna hmun remchang tak a ni a, kawn a lo chhuah chiahin kawng sir lehlam lehlam aṭangin an lo kap thei dawn a ni. Amaherawhchu, kah an tumna hmun a nih loh avangin a kal chu an lo thlir reng a, a thlen chin chu Mizo pasalṭhate chuan an inhrilh nghal zel a. “Tuivamit panin a lo kal mek e” tiin an Tanhrilah an tlan thuai a. Thanruma chuan chhuanlam siamin a upate a tir a, Ramrikawnah an lo nghak a, Bawrhsap chu an lo hmu a. Thanruma hi hetih lai hian Tanhrilah a awm lo hrim hrim a, Bawrhsap kahna tur hmun Sairang lamah a hote nen an awm mek a ni. Hmaireka leh Thanruma upate inbiakna thu hi ziakin engmah chhiar tur kan hmu lo na a, Hmaireka hian a zinnaah kuli eng emaw zat a phut niin a lang a, Thanruma upate chuan an lal thu lo chuan engmah an sawi theih loh thu an lo hrilh niin a lang. Hmaireka pawhin upate thusawi chu awm a ti pawh a ni ang, Thanruma chu hmuh luih pawh a tum bik lo va, an inbe zo chu an kal leh ta mai a.

Bawrhsap Hmaireka zuitute hi Lalmantua ziah dan chuan ziaktu pakhat, chawchhum pakhat, ziaktu chawchhum pakhat, kuli 25 leh kuli hotu Duffadar pakhat an ni a, anmahni vengtu sipai 4-in a hma leh hnungah an veng a. An vaiin sawmthum chuang zet an nih chu. Chutianga inzui kawi diah diah chung chuan Sakawrtuichhun an lut a, chhun chawfak hun lai vel a ni ang e. Heng hun lai hian Sakawrtuichhun hi khua ang takin a la awm lo niin a lang a, Tripura ram lal Maharaja sipai khaw fang ṭhin ten an sakawr tui pekna tuikuang an siam avangin Sakawrtuichhun tih hming a pu ta zel a ni, tiin an lo sawi ṭhin. Sakawrtuichhun hming put chhan dang a awm bawk a, chu chu vailen vawi thumna 1889-1890 laia Sairang leh Aizawl inkara Sapho sakawra kal ṭhinte khan an sakawr tui tlan aṭana tuikuang an siam niin kan pi leh puten an sawi bawk. Hei zawk hi khaw hming put chhan niin a rinawm zawk a, a chhan chu Tripura reng lal sipaiten an khaw fan laia an siam ni ta se, hmun dang khaw dangah pawh siam awm tak a ni. Vailian inbengbel ta khan Sairang leh Aizawl inkar kawng an siam laia hnathawkho viltu sakawra chuang veivak tana an lo siam kha a awm viau zawkin ka hria. Chu tuikuang chu Presbyterian kohhran biak in chhak transformer bulah hian hmuh theihin kum 2023 hian a la awm a ni. Sakawrtuichhun aṭangin tlai thim hmain Sairang an lut a, zan an riak a. Hetih lai hian Sairang hi khua a la tling lo va, riahna tur in pawh a awm si lo va, Hmaireka chu puan in an kaihsak a ni ngei ang. Vai sumdawngin dawr an rawn siam ṭan kha kum 1892 a ni a, dak in an sak kha 1893 kum tawpah a ni chauh bawk.

Atuk September ni 9-ah chuan tukṭhuan ei khamah Hmaireka leh a tirhkah pakhat chu an kal hmasa a, midang chuan a khat tawkin hlawm thuma insiamin an zui a. Sairang aṭanga Changsil inkar kawngah Mizo pasalṭhate chu an inzar a, Changsil lamah an buk lehzual a. Bawrhsap Hmaireka leh a tirhkah kal hmasa chu Changsil thlen hmain Mizoten an lo lambun ta a. Bawrhsap Lalmantua khan Hmaireka an lo lambunna hmun hi Changsil aṭanga mel khat leh a chanve vela hla niin a ziak a, ani kha Hmaireka thlaktu a nih avang leh he lai kawngah hian a kal fo avangin a hre chiang hle ang.

Kum 1891 March ni 15 Pathianni chhunah khan Kulbul lui chhuahah Mizorama Chan­chinṭha thlentu hmasa ber Rev. William Williams-a te khan Liankunga khuaa naupangte hnenah an rawn hrilh kha a ni a. Kutbul lui chhuah aṭangin Changsil pana lawnga inkar zelin atuk Thawhṭanni chuan Bawrhsap Lalmantua leh a sipai ah sipai 42, hmarchhak lam khaw fang haw lam nen an intawk a. Williams-a chuan an kal chhante a hrilh hnuah Lalmantua chuan an ruala kal turin a ti a, an inzui ta a ni. Tlai thim dawnah Changsil kulh an thleng a, kulh hotupa Capt. Williamson-a chuan hlim takin a lo dawngsawng a. Ani hi Williams-a chipui Welsh mi, Flintshire khawchhuak a lo ni a; chuvang chuan khual ṭha thlenin a lo thleng a. Changsil kulh hmasa zawk hnuaiah chuan a hma kuma Mizo lalten an kah hlum, Bawrhsap Hmaireka thlan leh Lieutenant Swinton-a te thlan an hmu a. Nilaini thlengin an cham a, ningani March ni 19-ah chuan Capt. Williamson-a leh Lalmantua leh an sipaite rualin Sairang an pan a, Changsila aṭanga mel 2 chhungah Bawrhsap Hmaireka an kahna hmun an thlen chuan thlate an lak thu Williams-a hian a ziak a ni. Chutiang chuan sawrkar lam leh Missionary-ten Hmaireka an lambunna hmun chu an sawi chiang hle.

Sairang khaw chanchin hre tak Pu Rallianthanga kan kawmnaah kan pi leh puten Hmaireka an lo lambunna hmun hi khawi lai nge nia an lo sawi ṭhin tih ka zawt a. Pu Rala chuan tun hmain Pu Chawngkungan Bawrhsap an lo kahna hmun chu Thlanvawng kawn hi a ni, tia a sawi thu min hrilh a. Thlanvawng kawn hi inlambunna aṭan hmun rem ṭha tak a ni a, amaherawhchu, Changsil aṭanga km 7 vel lai a nih avangin a dik thei lo deuh awm e. Pu Rallianthanga sawi dan chuan Thlanvawng kawn aṭang hian kawng chung leh hnuai a inṭhen a, kawng hnuai zawk chu tuna highway, Buichali lei hrûla kal hi a ni a. Kawng chung zawk chuan Tlawng lui aṭanga sang deuhah kalin Changsil kulh a va pawh a ni. Kawng chung zawk hi Hmaireka te zawh chu niin a lang a, an lo lambunna hmun tak hi kan zu chian ang a, ni dangah la sawi chian kan tum dawn nia.

Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah Hmaireka an kahhlum dan sawi kan tum ang.