Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 113 Lalmantuan British dotute khua a halsak

Kar hmasa khan Mizo lalten Zalen nana British an do hmasak berah Aizawl kulh leh Changsil kulh kah a, an hual beh chu Lt. Tyler-a hova Silchar aṭanga sipai rual lo chhuakin an rawn chhanchhuah thu kan sawi tawh a. Tun ṭumah chuan Bawrhsap hmasa ber Hmaireka an kahhlum tak thlaktu Bawrhsap Lalmantuan British dotute hrem nana khua a halsak thu kan sawi ang.

Kum 1890 September ni 28-ah Silchar aṭanga sipai rual lo chhovin Changsil kulh an chhanchhuah hnuah October ni 4-ah Aizawl kulh an rawn chhanchhuak leh a. Bawrhsap ber kha a thih tak avanga sawrkarin a aiawhtu an ruat chu Lalmantua a ni a. B. Lalthangliana chuan, “Mizoram hmar lam ṭhuttu Capt. Browne-a a thih tak avangin Lakhipur-a Deputy Commissioner thawk mek Mr. R.B. McCabe, ICS chu Political Officer-in Aizawlah sawn a ni a, a rang thei angin Capt. Williamson-a nen an hna thar zawm tur chuan an thawk chhuak a, ni 5 October 1890-ah Changsil an thleng”, tiin a ziak a. Chu mi awmzia chu Lt. Tyler-a ten Thanruma khua an hal hnuah Aizawl kulh an chhanchhuah a, Aizawla an cham lai takin Bawrhsap thar Lalmantua chu a lo thleng tihna a nih chu.

Lt. Tyler-a ho chuan ram awptu thar lo kal mek chu nghakin Aizawl kulhah an lo cham a, a thu leh hla an lo ngaichang a ni. Lalmantuan Aizawl a thlen ni hi tumahin an ziak lo a ni awm e, chuvangin a thlen ni awm han chhutin October ni 5-a Changsil a lo thlen chuan zan khat chu a riak ngei ang tih a rin thei a. A tuk ni 6-ah Sairangah an rawn riak leh ang a, Aizawl an lo thlen tak chu October ni 7 a nih a rinawm hle.

British do va, hnawhchhuah tuma kulh pahnih beitute chunga hremna lek turin Bawrhsap thar Lalmantua chu a inbuatsaih ṭan ta a ni. Liangkhaia sawi dan chuan Vai sipaite hi ni 4 emaw Aizawla an cham hnuah Lalhrima khua Muthi an hal, a ti a. Kan sawi tawh angin Mizo khua an hal hmasak ber chu Suakpuilala fapa Thanruma Tanhril kha a ni a, an hal ni tak hi tumahin an ziak lo a ni awm e, amaherawhchu, sipaiten Changsil aṭanga Sairang an thlen a, Tanhril hal tura an inbuatsaih dan han thlirin October ni 2-ah Lt. Tyler-a hovin an hal a nih a rinawm hle. Khua an hal pahnihna Lalhrima Muthi hi chu Bawrhsap Lalmantua hova an hal a ni thung a, a hova khua an hal hmasak ber a ni. An hal ni hi October ni 8-ah dah ila a sual awm lo ve. B. Lalthangliana sawi dan chuan, “He mi ṭum hian Dolama chuan Kawlsap (Lt. H.W.G. Cole) khelah kapin a insawi a, mahse a kap fuh lo a ni ang, Sentlang halnaah te pawh Kawlsap hi telin an sawi” tiin a ziak a. Mizo lam sawi a lo ziak tel zauh ṭhin hian a ti ngaihnawm hle ṭhin. A ziah zelnaah chuan Muthiah hian Bawrhsap hovin sipaite hi ni 7 emaw an cham hnuah Changsilah an chhuk, a ti a, hei erawh hi chu a awm lo deuh. Ni khat bak cham thu a awm lo hle. Muthi lal Lalhrima pawh hi Suakpuilala fapa tho a ni.

Liangkhaia sawi zel dan chuan Vai sipaite chu Muthi aṭangin Changsil lamah chhuk lehin Suakpuilala fapa Hrangkhupa khua Hmunpui leh Hmingthanga khua Hnawmphiah khua an hal leh niin a ziak a. Hmunpui hi Lengpui thlanga mi khu a ni a. Hmingthanga lalna khua hi Hnawmphiah tia Liangkhaian a ziah laiin Isaac Zoliana chuan Hmunphiah a ti thung a, Facebook-a Pi pute sulhnu (Mizo history) tih siamtu hian Mizo lalte leh an lalna khua a ziah chhuahah pawh Hmunphiah a ti bawk a. A dik zawk ka hre lo va, khawi laia awm nge a nih ka hre lo bawk. Hmingthanga hi tu fa nge tih hi kan historian-te hian an ziak lang lo va, rei fe ka chhui a. A tawpah i ti mai ang, Bengali Historian Suhas Chatterjee-a, Cachar college Principal pawh lo ni tawh lehkhabu ziak, Mizoram Under British Rule tih bu, tun hmaa ka lo neih tawh chu ka hai chhuak leh a. Chutah chuan Hmingthanga hi Suakpuilal makpa a ni tih Bawrhsap Lalmantua ziak a lakchhawn hi ka hmu ta hlauh a. Suakpuilala khan a makpa Hmingthanga chu tlang changin a lo laltir ve a nih chu.

Vai sipaiten Hrangkhupa khua leh Hmingthanga khua an hal hnu hian Savuta khua leh Liankaia khuate an hal zel niin B. Lalthangliana chuan a ziak a. Lalsavuta pawh hi Sukapuilala fapa tho a ni a, hetih laia a lalna chu Thilthek a ni. Liankaia tia a ziah hi Liankhama a ni zawk em aw, ka ti deuh a. Kan history ziaktuten Aizawl leh Changsil kulh an kah avanga an hrem zingah Liankaia hming hi mi dangin an ziah kan hmu zo lo va, Liankhama chu Suakpuilala upa pakhat fa niin Bawrhsap Lalmantua khan a lo ziak a. Suakpuilala hian a farnu hmelṭha hmingthang pasal ṭhen Vanhnuaithangi ṭanpui tura a tirh, Vanhnuaithangin a upa min bera a lo neih zui tak leh pasalṭha huaisen tak a ni awm e. Dr. Lalthanliana chuan Liankhama hi Suakpuilala upa huaisen niin a ziak thung. Eng pawh ni se, Suakpuilala upa a ni emaw, a upa fa a ni emaw, Liankhama chu Zawlnghak lal a ni tih kan hria a, British dotu zingah a khuate nen an tel tih ka hre bawk.

Suakpuilala farnu Vanhnuai­thangi hian Tripura ram chhunga Mizo lal Ngursailova, kum 1871-a phaitual runpui huaihawttu kha pasalah a nei a, kum 6 emaw hnuah an inṭhen a, a nuṭa Suakpuilala hi a rawn bel leh a. Suakpuilala hian a tirah a nu Buki bulah a awmtir a, a hnu deuhah khaw hran a awptir leh a ni. Suakpuilala hi British-ho khan Mizoram khawthlang lama lal ropui ber, huhang ngah ber, tiin an lo sawi ṭhin. Lei do nei an nih ṭhin avangin lu tam apiang an chak ṭhin kha a ni a, Suakpuilala pawh hian a fapa 12 te kha tlang hrang changin a laltir vek a, a fate zinga a chhuanvawr berte chu Lianphunga leh Kalkhama kha an ni a. A fate mai ni lo, a fanute pasalte, a makpate pawh tlang hrang a chantir a. Chu mai ni lovin Suakpuilala farnu Rothangpuii pawhin a pa Manga upa pasalah a nei a, Manga thih hnua a nupui Buki a lal hnuah Rothangpuii pasal tlang hrang chang tawh hian a pizawn bulah a khua pawh a sawn niin Suhas Chatterjee-a chuan a ziak. Rothangpuii pasal hming hi sawi lan a awm lem lo. Zalen nan British an do takah khan Manga thlahte, a bikin Suakpuilala unaute leh an tu leh faten leh an makpate kha khaw 15 lai an lo ni tawh a, chhungkaw lianpui an lo ni tawh tihna a nih chu. Chuvangin khawchhak lalte leh chhim lam lalte tan chuan do huphurhawm tak an lo ni a, Mizo lalte zinga chhungkaw hung ber an ni mai awm asin.

Liangkhaia sawi zel dan chuan Hrangkhupa khua leh Hmingthanga khua an hal hnu hian November thla bul lamah Sentlang Kalkhama khua an va hal leh a. Sentlang hal tur chuan Changsil lam atangin sipai ṭhenkhat an kal a Aizawl lam aṭangin Sap hovin sipai tam tak an kal bawk a. Changsil lam mi chu an lo thleng hmasa a, Sentlang dai thlang, tlak lam tlang bawkah khuan an awm a, Sakawrhmuituai tlanga mi nen darthlalangin an inbia a. Chung chu hre si lovin Sentlang mi phawk ṭhenkhatte chuan, an lo kal ngam dawn lo, tiin lungtein an lo zuk deng vei thin a. Aizawl lam mi chuan an hmuh loh lamah an rawn ṭhawng ta phut a, an um darh ta vek mai a. Khua an hal a, mipui chu ramhnuaiah an tlanchhe chum chum a. Hei hi November thla tawp lam niin Liangkhaia chuan a ziak. A sawi zel danah chuan Subedar Awsina hovin, Thanruma tlan bâwk, Lungleng khua chu an zuk hal leh a. Tanhril aṭanga mipui tlanchhia khan Lunglengah hian bâwk an khawh a ni. Hei hi November thla tawp retah a ni ang e. December lamah chuan Cole Sap hovin sipai 200 laiin Lianphunga khua Chawngmo an va hal leh niin a ziak bawk. Chawngmo hi Bawrhsap Hmairekan Lianphunga lalna a bansak hnua a thu awih lova khua a din leh a ni. Chawngmo hi ‘Zalen nana British Do’ ṭuma Suakpuilala unaute leh an tu leh fate leh thawhpuite khua British-in an hal hnuhnung ber a ni.

Kum 1891 January ni 26-ah Bawrhsap Lalmantua hian Personal Assistant to the Chief Comissioner of Assam hnenah a hnathawh dan ziaka a zu thawnah chuan Mizo lalte a man khawm dan leh an chunga hremna a lek dan heti hian a ziak.

Thanruma te, Liankhama te, Ṭhaliana te, Hrangkhupa te, Lalsa­vuta leh Hmingthanga khuate leh an buhte tihchhiat a ni. British dotute chunga hremna lek nan an silaite chhuhsak zat leh an khuate kuli chhawr zat chu a hnuaia mi hi a ni.

Kan hmuh ang hian British dotu zinga a hruaitu leh che na zualte chu an khua aṭangin silai an chhuhsak tam a, kuli an phut pawh a nasa hle a ni. Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah Bawrhsap Lalmantuan Suakpuilala fate a man a, lung ina a khung zui tak te sawi kan tum ang.