
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 126: Lalburha ten Savunga khua a run zui zel
Kar hmasa khan Lalburhan Savunga khua Hmawrker a runnaa Lamsuakan a hming chherna dan kan sawi tawh a, kan chhunzawm zel rih ang.
Tribal Research Institute chhuah ‘Mizo lalte Chanchin’ tih bu a, ‘Savunga chanchin’ (Liando Dar Tlawmpuitu) tih C.S. Pachhunga ziah dan chuan Lamsuaka ten Savunga khua Hmawrker an run lai hian Savunga fapa upa zawk Lalngura chu Tlawng lui thlangah, Darngawn aṭanga mel riat vela a hla Zopuiah a lal a. Savunga te an tlawm hnu chuan a fapa Lalngura chu an zu fin ta a, rei vak lo an awmho hnuah Zopui chhim lama Khawzingah chuan khaw thar an sat, niin a ziak a. James Dokhuma thung chuan Lalngura hi Thehlep lal a ni a, a pa Savungan Khawzinga khua a sah thar hnu hian a bul hnai te Kawnpuiah khaw thar a rawn sat, niin a ziak thung a. Eng pawh ni se, Savungan Khawzing a luah lai hi sawi kan tum ber a ni rih a.
Savunga tupa Lungleng lal tia kan hriat bel tak Khamliana pasalṭha Thangbawnga chuan, “Savunga hova Khawzinga kan awm laiin se hlawhin râl kan veng ṭhin a. Kan ralven buk chu sakeiin a rawn nek puar pawp pawp mai a, mahse kan hlau lo. Chu ai chuan Rolura thlah lal khuaho kan hlau zawk. Lalburha pasalṭha Lamsuaka leh Vaka te chu rawlralin an rawn thawk mai ang tih kan hlau em em mai a, mahse rawlral em chuan min bei ngai lo zawk hlauh pawh a. Sakei buk hel mai mai te chu kan thla timuangtu lek a ni zawk”, a ti tiin Savunga tupa Tanhril lal Saiṭhuama Sailo chuan a sawi.
Khawzinga an awm lai hian Savunga khuate chu an ṭam nasa hle a ni awm e. Chaw chhe ei lo tumah an awm lo va, an ṭam avangin tûm chaw phurin an chhuak ṭhin a. Tûm chaw an siam dan chu: Tûm kung puitling tawh hi an kit a, a tum ṭha lai lai hi a kawr chang ṭha lai an kheh a. An thel ral raih a, an thel thlak chu an pho ro a. A ro hnuah an deng sawm a, an den sawm chu tun laia aṭa ang mai hian a phut a, chu chu an hri dip ta a. A dip chu an chhum kawi a, an chawk khal leh a, chu chu chawah an ring ṭhin a ni. Savunga leh a fapa Lalzika khuate hi an ṭam viau chhan chu kan sawi tawh ang khan Lalzika khua Haurunibawk chu Lalburhan a run a, an buh leh bal zawng zawng an khawmsak vek a. A hnu lawkah Savunga khua Hmawrker an run leh a, an tlan chhiat san an buh leh bal an ruhsak leh vek a, Khawzinga an awm hun lai hian ṭam lo thei an ni lo.
Tuk khat chu Khawzingho chu tum chaw phurin an chhuak hlawm a, an chhuahna hi Thorang tlang bul Dampui vela mi Darngawnzo an tih mai hi a ni a. Chumi tuk kher chuan Lamsuaka leh pasalṭha dangin Savunga khua Khawzing chu run tumin an lo thawk chhuak ve bawk a. An kawng zawh mek lai chu Khawzingho tûm chaw phur tur lo kalna a nih avangin an thawm hriain an lo biru a, an lo chang a. Khawzing nula hmelṭha Thangseii an that a, a chhawmtu Lawihanga chu Lalburha pasalṭha Thangchiauvan a kap hlum bawk a. Chutia an thawm ta chel chul leh silai ri an hriat chuan khua aṭanga a la hlat loh avangin Khawzingho, in lama mite chu an tlanchhe chhuak vek a. Lamsuaka te chuan khua chu an bei zui lo va, lu hnih hawnin Lalburha khua Hmawrker chu an ri bung bung a, mi lu lamin darkhuang leh darmang an tum vet vet mai an ti.
Lawihanga leh Thangseii lu chu mualah an dah a, chu chu naupangho chuan an va sat hlawm a. Lamsuaka fapa Sailiankhama chuan, “Ka pain chem min pe a, ka va kal tawrh tawrh a, ka va sat ve charh charh a, Ka nau Liana erawh chu a la tet deuh avangin ka pa’n a pawm a, a kut leh chem hmehbelin a sahtir bawk a. Kan pang ber Chemi erawh chu ka nu’n a pua a, a lo au ve raih raih thei tawh a. Thangseii leh Lawihanga lu kan sah kum chu kum 1884, Mizovin ‘Arsi tlak kum’ an tih, ṭhal lai kha a ni”, tiin a sawi.
Savungan a khaw sah thar Khawzinga kai hlim hian a fapa Lalzika chuan Pukzing tlang a zuan thla thung a. Chutia Khawzingin run an tawk leh ta chu khua leh tui nei mang lovin a fapa Lalzika chu Pukzingah a fin thla leh ta a. Lalzika a fin thlak hun lai hi C.S. Pachhunga chuan, “Kum 1891 hma deuh 1875 lai vel kha a ni ang”, a ti a. Kum 1875 a tih hi kum 1885 tihna a nih hmel a, chhut sual palh a nih a rinawm. Kum 1885 hi a dik hmel viau bawk a ni.
Kawnpuia awm Lalngura pawh chuan himin a inhre chiah lo nge ni, a pa zuiin Pukzingah chuan a chhuk ve bawk a. James Dokhuma chuan, “Lianlula thlah bawk Vanhnuaia khua Pukzingah chuan an inhrawn khawm ta a, Savunga chu roreltu zawkin a awm ta nghe nghe a. Rolura thlahten deusawh takin Lianlula thlah Savunga chu an phuah el ta a: Lal ka hmu, lal ka hmu, lal vakvai ka hmu; Pukzing tlangah lal vakvai ka hmu, Ai a i e, u aw, ai a e, tiin a ziak. Hetia an phuah diriam tak chhan chu kan sawi tawh ang khan Savungan a ina a mikhual Lalburha a lo deusawh vak a, a faten an lo nuihzat tak chiam, thinrim kal zel phuba lakna kha a ni a. Pukzing lal hi Savunga fapa Lalzika tih hi kan hriat dan tlanglawn tak niin ka hria a, James Dokhuman Vahnuaia khua a tih hi a dik thei dawn em ni ka ti deuh a. He Vanhnuaia a tih hi Sailova fapa Lianlula, Lianlula fapa Darpuiliana, Darpuiliana fapa Darpuituala, Darpuituala fapa Sailova, Sailova fapa Vanhnuaia hi a ni. (Lalhmachhuana Zofa: Mizo Lalte). Thiam ang tawka kan han chhuiin Pukzing hi Savunga fapa Lalzikan a luah hmasa a, a luah lai chuan Manga fanu Vanhnuaithangi, Suakpuilala farnu chhuanvawr kha nupuiah a va bia a, an lo hnar a ni. Chu chu kum 1850 lai emaw kha a ni ang a, a chhuahsan hnuah Vanhnuaia hian a luah leh niin a lang. Vanhnuaia hian W. Bunghmun a luah a, Pukzingah a insuan a, tah chuan a thi a. A fapa Vankeuva leh a tupa Vanhlira te, a tuchhuan Lalthangkhuma te chu lal ban kum 1954 thlengin Pukzingah an lal (Lalhmachhuana Zofa: Mizo Lalte).
Kan thu ngaiah lut leh ila. Savunga hi lal vakvai han tih mai awm chu a lo ni rêng mai, Lalhmachhuana Zofa pawhin Lianlula thlahte chungchang a sawinaah, “Do lak an thiam tawk lo va, an ram hauh tam tak an chan a, hun eng emaw ti lai phei chuan an lalna a zuih ral titih a, British sawrkar lo lian chu Mizo lalten an ngam ta mang lo va. British thuneihnaa lal tam takin tlang an chan leh hnuah Lianlula thlahte hi an lo arh chhuak leh ta a ni”, a ti.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah Rolura thlahten Savunga leh a fate awmna Pukzing an run dan leh Lamsuakan a hming a chher zel dan sawi kan tum ang.