Awm awl leh ei tui, ke-a kal leh Cancer (World Cancer Day 4th Feb 2016 pualin)
Kum 2000 a World Summit Against Cancer for the New Millenium, Paris-a neihah chuan kum tin khawvel huapin 4th February hi World Cancer Day atan hman ni ṭhin rawh se tiin an rel a. He niin a tum ber chu mipuite’n cancer chungchanga hriatna ṭha zawk an neih a, nunna tam tak chhan a nih theih nana sorkar leh mipuite chawh thawh a ni. Kumina thupui chu “We Can, I Can” (Kan ti thei, ka ti thei) tih a ni.
Tunlaia khawvelin natna a buaipui ber chu NCD natna ho (Non-Communicable Diseases) - Cancer, zunthlum, BP sang, lungna, stroke te an ni. Cancer hi khawvelah kum tin mi maktaduai 14 vei thar awmin, maktaduai 8.2 in an thihpui ziah ṭhin. Tun aṭanga kum 20 a liam leh chuan kum tin maktaduai 22 cancer vei awm zel tura chhut a ni.
Mizoram kan champion!
Kum 2001 aṭang khan Mizoramin cancer statistics dik tak nei turin India rama hetiang buaipuitu National Cancer Registry Programme (NCRP) ah kan tel ve a. 2001 & 2002 chhunga India ram district hrang hranga cancer hluar dan zir chianna ‘Atlas of Cancer in India Project’ ah chuan Mizorama district te cancer hluar lamah kan champion chiang hle. 2003 ah Population Based Cancer Registry (PBCR) kan din leh a. India rama PBCR hrang hrangte report chu NCRP-in lo khaikhawmin PBCR Report a tichhuak
ṭhin a. 2003 aṭanga kan tel ve hnu chuan Mizoram hi khawi state mahnin ‘cancer hluar lamah’ min tluk thei ta rih lo a ni.
NCRP Report hnuhnung ber (Dec 2014) ah phei chuan PBCR 25 zingah champion-na category 9 kan nei a, chungte chu - mipa cancer belhkhawm, hmeichhe cancer belhkhawm, pumpui cancer (mipa & hmeichhia), chuap cancer (mipa & hmeichhia), chhulhmawr cancer, mipa thin cancer leh hmeichhe hrawk chung cancer-ah te a ni. Mizoram PBCR Report Dec 2015 ah chuan kum 5 chhungin cancer vei 6403 hmuh chhuah an ni a, kum 5 chhungin cancer vanga thi mi 3267 lai an awm. Registry of Births & Deaths, Dept of Eco & Stats, Mizoram report-ah chuan Mizorama thihna tam ber chu cancer a ni. Mizoram kan champion lehna dang chu meizuk leh sahdah hmuamah a ni!
Cancer: A tlak tlak vanduai? Awm awl leh ei tui vang a ni thei em?
Cancer hi a chhan hre vek lo mahila, a tam zawk chu kan nun danin a zir loh vanga a ni. Cancer zawng zawng hmun 1/3 chu thil 5 vanga awm an ni - thau luattuk, thlai leh thei ei tlem, taksa in sawizawi loh, vaihlo leh zu. Cancer thihna zinga 20% chu natna hrik - Hepatitis B leh C (Thin cancer thlentu), leh HPV (Chhul cancer thlentu) vanga awm an ni bawk. HIV hrik paite’n chhul cancer an vei duh bik bawk.
Kan awm awl ta lutuk a, kan ei a tuiin thau leh mawm leh sa kan ei nasat tak lutuk avangin cancer chang ni lo, NCD natna dang - zunthlum, BP sang, lung na, heart attack leh stroke kan vei nasa in kan thihpui tam ber an ni ta. Cancer thlentu dangte chu thil rep leh um ei nasat lutuk te, tui tlana arsenic tam lutuk te, in chhung leh pawn boruak ṭha lo (air pollution), kuhva ei nasat, chaw leh chawhmeha hmuar to etc.
Kei chu cancer pumpelh ka tum dawn!
Cancer zatve aia tam chu nunphung hrisel (Healthy lifestyle) in a veng thei. Chungte chu -
1) Vaihlo, kuhva, sahdah leh zu laka fihlim.
2) Taksa thau lutuk lo tura invawn.
3) Ei leh ina fimkhur - thau, mawm, al, rep, um ei tlem. Thei leh thlai ei uar.
4) Awm awl lutuk loh. Exercise lak ṭhin. Nitin ke-a 40 mins tal kal ṭhin hian cancer leh NCD a veng.
5) Hepatitis B, Hepatitis C leh HIV te kai lo tura nun uluk a, sex hmansualna laka fihlim.
Hetianga nundan hrisel hian cancer, zunthlum, lung na, BP sang, stroke lakah a veng thei. Hriselna leh damreina thuruk an ni.
Cancer ka vei palh hlauh chuan hleh thlak daih theih a nih laiin hmuchhuak se aw! Cancer hi a ṭantirte Stage I emaw Stage 2 a nih laia hmuh chhuah chuan 90% lai a tih dam theih a ni. Chuvangin, cancer i vei a, tihdam i duh chuan a hma thei ang bera hmuhchhuah tum tur a ni. Chu chu ‘insawisel hma pawha inentir
ṭhin’ a pawimawh hle. Engtinnge ni ang?
1) Pap Smear - hmeichhia, fa emaw pasal nei tawh kum 30 - 60 inkarah kum 3 dan velah chhulhmawr test (pap smear) tih tir ṭhin tur.
2) Hnute - hmeichhia kum 25 chunglam chuan thlatin uluk takin a hnute darthlalangah a enin a hmet ṭhin tur a ni (Breast self examination). Bawk, vun hrisel lo, hmura thil chhuak a awm chuan doctor entir vat tur. Kum 30 chin tan kum tin doctor thiam entir
ṭhin tur. Kum 40 chunglam tan Mammography (Hnute x-ray) tih ṭhin tur.
3) Ka chhung - uluk takin torch light nen darthlalangah thlatin endik ṭhin tur.
4) Kum 40 chunglam tan kum 3 dan velah endoscope (kawchhung enna) tih tir ṭhin tur.
Cancer ka lo vei ta si a?
Mi engemaw zat chuan cancer hi pumpelh duh hle mah ila, pumpelh vek theih a ni lo. Cancer tam tak hi tunlaiah tihdam theih tawh a ni a; mi sawi apiang awih mai lova mithiamte rawn a, an thurawnte zawm ṭhat a pawimawh. Cancer veite’n inthiamlohna (guilt) lian tak an nei thei a, mi ṭhenkhat sual sim tur neih vang ang hiala lo sawi an lo awm bawk
ṭhin nen. Mihringte hi tumah famkim kan awm lo a, kan taksa pawh natna vei thei, cancer vei thei a ni. A hlim zawng leh a eng zawnga thlir hram hram a, mite ṭanpuitu, zirtirtu, entawn tlak nih a pawimawh a, mahni taksa pawh a hrisel thei ang bera enkawl zui a pawimawh. Mizoramah ngei leh hmundang tam takah cancer vei leh an chhungte damlo dangte tan ṭangkai takin an inhmang ṭhin.
NPCDCS a lo lang ta! Cancer prog-ramme hi sorkarin a ngai pawimawh a, hma tam tak lak a ni tawh ṭhin. National Programme for Prevention & Control of Cancer, Diabetes, Cardiovascular Diseases & Stroke (NPCDCS) hi NCD natna kan sawi takte tana hmalatu pawimawh tak, NHM hnuaia din a ni. Mizoramah chuan World Cancer Day 2014 ah Health Minister-in launch-in, March 2014
aṭanga hma la ṭanin, a thil tum chu cancer leh NCD chungchanga mite zirtirna pek, hmuhchhuah hma leh enkawlna atana hmalak a ni.
Jan 2015 thlengin District 6 ah District NCD Cell 6 (CMO Office ah zel), District NCD Clinic 6 (Dist. hospital-ah zel), CHC NCD Clinic 10 hawn a ni tawh a. Thawktu - doctor, nurse, lab technician, physiotherapist, counselor, DEO - 111 lak an ni tawh a. Nikum 2015 chhung khan NPCDCS Programme hnuaiah - mi 42920 BP endik sak an ni a (5674 BP sang hmuhchhuah, 13.2%), Blood sugar check sak mi 13972 (Sugar sang mi 3604, 20%), Pap smear en mi 2007, FNAC (bawk test) mi 83, Counseling pek mi 7787, physiotherapist en mi 1016 an awm bawk. NPCDCS hnuaiah hmun 24 ah NCD Awareness leh Screening Camp (free clinic) neih a ni. Tin, sorkar hmalaknaa zarah Zemabawk cancer hospital tih changtlunna turin sorkar laipui aṭangin NPCDCS hnuaiah Rs 45 crore phal sak kan ni bawk.
NCD Clinic - I damrei nan
Cancer leh NCD dang i lo vei palh em tih i inhriat theih nan sorkar hospital hrang hrang leh CHC a ‘NCD Clinic’ ah insawisel kher lo pawhin lo in entir ve ngei ang che. BP, Blood Sugar, BMI, Pap smear (tun dinhmunah hmun
ṭhenkhatah), Counseling (Diet chungchang leh thildangah), physiotherapy, cancer screening an lo tih sak ang che.
Ka fing tawh dawn!
World Cancer Day aṭang hian pawl leh mimal ang pawhin cancer chungchangah tih theih kan ngah hletih hre thar lehila. Mite cancer vei lo tura zirtirtu, kawhhmuhtu, a tha zawnga kaihruaitu, cancer veite lainattu kan ni thei a. Mahni ṭheuh pawh cancer vei hlauhawmin kan nung em, sim tur kan nei em, nundan hrisel (healthy lifestyle) kan zawm em tih in enfiahin zawm ngei tum tawh ila. Tihdam awlsam a nih laia hmuchhuah kan nih theih nan insawisel kher lo pawhin in entir ching tawh ila.
Cancer vei ka nih pawhin beidawng mai lovin rilru hlim takin ka awm ang a, doctor-te thuawihin hrisel taka invawn ka tum ang a; ka experience aṭangin mite zirtirtu, hnemtu nih ka tum tawh zawk dawn ti ila. ‘We Can, I Can’ tih changchawiin pawl angin tih tur kan ngah a, mimal angin tih tur ka ngah a; kan ti thei, ka ti thei ngei bawk a, tun aṭang chuan ka ti ve tawh ang tiin kan rilru puanven i sawi chhing sauh sauh ang u.
- Dr Eric Zomawia,
State Nodal Officer (NPCDCS)