ṬHALAITE LEH INTODELH
Kan thupui Intodelh hian a huam zau thei viau dawnin a lang a. Intodelh tih hian kan mamawh leh duhzawng engkim neih vek leh mahnia va thawh chhuah vek, mahnia thiam vek lam ai mahin; kan thiamthil leh kan hnathawhte suma chantir a, ei leh in leh khawsaknaa mahni kut leh kea ding thei, mi dangte thawhchhuah leh chakna ring lova mahni thawhchhuah ringa khawsa thei tih lam a kawk a ni.
1. Eng vanga Intodelh inzirtir ngai ta nge kan nih?
Keini ṭhalai rualte hi eng vanga intodelh inzirtir ngai ta nge kan nih tih hi inzawh a pawimawh khawp mai. Tûn hma chuan Zofate hi mahni thar chhuah; buh leh bal ringin kan khawsa a, chhungkaw pakhatin ‘silai zawn’ buh an thar chuan chhungkaw intodelh tiin an sawi mai ṭhin a. Tunah pawh hian, Zoram mipui zaa 70 (%) vel hi chu Agriculture-a innghat kan la nih miau avangin buh leh bal thar tam tura infuih hi sawi nèp chi chu a ni hauh lo ang le. Nimahsela, tunah chuan kan ni tin khawsakna atan buh thar tam ringawt khan awmzia a nei tlem ta. Kan ko thlak a hun ta tih hriain eizawnna ngelnghet neih tumin ṭhalai rualte sawrkar hna zawngin kan phe ta suau suau a nih hi. Ram changkang leh state dangah chuan Company lian, factory, industry a tam avangin Sorkarah hna beisei kher lovin, an ṭhalai rualten kawng dangah eizawnna tur an hmu mai thei.
Kumin 2023 hian Mizoram University hnuaia College hrang hrangte aṭangin Graduate thar mi 5,201, MBSE hnuai aṭangin HSSLC passed mi 9,773 leh HSLC passed mi 12,878 kan ram zim teah hian kan awm. Chu'ng mite chuan tun hnai kum hnih aṭanga kum sawm inkar chhung hian an intodelh theih nan eizawnna ngelnghet neih tumin hna an zawng dawn a. Chu'ngte chu kan population aṭanga tehin 25-30% vel an ni ang. Hetiang zela kan kal chuan sawrkar hna hmu lo, lehkhathiam mi nuai 2 chuang dawn lai Mizoram-ah kan awm dawn tih chu a chiang ta. Chu'ng zawng zawng ngaihtuah chuan ṭhalai lehkha thiamte hmabak hi a eng teh chiam lo a ni. Zirna hnualsuat a hun ta e tihna lam ni loin, Intodelh tura kan hmalak dan pawh ngun taka ngaihtuah a ngai. Pass ringawt ni lo mi thiam, chhawrtlak ngei ni tura kan inbuatsaih a ngai ta. Chutiang chiah chuan, infiamna lama kan kal a nih pawhin a nuam tih avanga zing leh tlai hun zawng zawng practice nana hman a, eizawnna atana kan chhawr leh theih si loh chuan hun khawh ralna mai a ni ang.
2. Intodelh hi Kristiante nun dan tur a ni
Engtin nge intodelh turin keini ṭhalai rualte hian ke kan pen ang tih tun huna kan ram, khawtlang, kohhran mamawh chu bengsika kan ngaihtuah a ngai a ni. Kan thuchah sawitute’n thlarau saltang chhuah an sawi rual hian tisa thila kan ram saltanna hi kan au chhuahpui mawlh mawlh a hun ta. Tuna, ṭhalai rualte intodelh lohna sal aṭanga tal chhuah hi Kristian te Mission a ni tih hre rengin, “Ringtu chu a intodelh tur a ni,” tih a takin lanchhuahtir tum tlat ang u. “Mi, kut tling lova lo hausa chu Varung, mahni tui ni lote awp keu ang a ni a, a la dam laiin amah an hransan ang a, a tawpah chuan mi á a lo ni mai ang,” (Jeremia 17:11) a tih ang hian mahni kutkawih, mahni thawhchhuah ngeia intodelh hi kan Bible-in min kawhhmuh dan a ni tih hre reng chungin, intodelh dan dik takin ṭhalaite’n ṭan i la sauh sauh ang u.
3. Intodelh tura pawimawh :
Ṭhalai rualte kan intodelh theihna tura thil pawimawh deuh deuh pali chauh han tarlang ta ila :-
Chemkalna leh mahnia theihna awm hman thiam:
Pathian hian mihringte hi kan chemkalna leh keimahnia theihna awm la chhuak tur hian, ropui leh mak danglam deuha siam kan ni tih hi inhrilh nawn fo ang u. "Tichuan, Pathianin ama anpuiin mihring a siam a, Pathian anpui ngeiin a ni a siam ni; mipaah leh hmeichhiaah a siam a ni," (Gen 1:27). Pathian anpui kan nihna hi zirmite chuan ngaihtuah theihna, a chhia leh ṭha thliar hranna, duhthlanna zalen Pathianin mihringa a dahte hi a ni an ti fo ṭhin. Mihringa ngaihtuah theihna hi thilsiam dangten nei ve bawk mah se, mihringa ngaihtuahna hi chu a ropuiin a chungnung lawrlak a ni. Chutianga thil kan ngaihtuah chhuahte chu a chhia nge a ṭha thliar hran theihna keimahniah a dah a. Tichuan, chung kan tana ṭha leh ṭha lo kan thliar hran hnuah eng zawk nge thlang turin duhthlanna zalen min pe a. Mawhphurhna lian tak nei turin min duang a ni ber mai e.
Evi leh Adama kha Setana bumna avang ni loin anmahni duhthlanna ngeia humsual dai an nih kha. Chutiang chiah chuan keini pawh ka duhthlanna zalen hmang chuan kan chemkalna leh mahnia theihna awm kan hman a dan azirin, kan intodelhin intodelh lo thei dinhmunah kan ding a ni tih hi chiang hle ang u.
Tunah hian kan ram hi ei leh bar, kawng engkim deuhthawah hian kan intodelh lohzia chu a hriat hlê a. Intodelh tura kan chemkalna leh keimahnia theihna awm la chhuak turin tihtakzeta lehkha zir mi chuan a beih a ngai. Chutiang zelin, infiammi, zaimi, kut hnathawk, sumdawng adt... te pawhin kan kawng zawhlai mek hi dik tak leh fel takin, ṭhahnem ngai takin ti zêl ang u. India rama ziak leh chhiar thiam tlemna lama pathumna Andra Pradesh (Literacy rate 67.02%) khuan khawvel khawmualpui lian ber Asia ramah hian hmingthanna leh larna an nei a, ‘Egg bowl of Asia’ tih theih khawpin Artui an thar chhuak thei. Lehkhathiam tam lamah chuan kan ram dinhmun thlir chuan khutah an awm a ni maithei. Mahse, intodelh tura tharchhuah neih kawngah chuan khitah an ni lawi si a. Nikhata kan ramin artui kan ei ral hi a tam viau, chu'ngte chu khawia mi nge? Degree kan neih kher loh pawhin kan thawh theih, kan chhehvel thil mamawh hmang hian ka intodelh thei a ni tih chhut fo a va ṭul tak em.
Renchem taka thawhchhuahte hman thiam:
Intodelh tura pawimawh ber pakhat chu thawhchhuah neih a ni. Thawhchhuah neih a pawimawh tluk zetin rim taka kan thawhchhuahte hi renchem taka kan hman thiam a ngai. Mi tam takin an level-pui kan pha lo an ti ṭhin, a chhan chu kan thawhchhuah mila khawsak rel kan thiam tawk loh avangin ip pawpa thlak ang maiin kan thawhchhuahte an riral zung zung ṭhin. Chu tah tak chuan kan mamawh leh kan duh kan thliar hran thiam hi a pawimawh khawp mai. Mizo essay zinga a hmasa bera an sawi chu 'Thlirtu' tih Kaphleia ziak a ni. A ziaktu hian tunhma lama thingtlang miten an duh leh an mamawh an thliar hran thiam lohzia ti hian, a ziak a. "An fate lehkhabu lei nan chuan pawisa ka nei lo, an ti a. An vawk neih chhun an talh a, tlang an hrái leh si," tiin a sawi. Tun hun chauh kan thlir chuan kan tu leh fate intodelhna tur kan dal thei. Chu chuan mamawh leh duh zawng thliar hrang thei lo turin kan mit a tidel fo ṭhin. Kan mamawh, puar leh fànna ni si loah, sum leh pai kan khawhral tam em? tihte hi inzawt nawn fo ang u.
Zofate hi kan taksa tana ṭangkaina leh sàwtpuina ni hauh si lo, zuk leh hmuama insengso tam berte zinga mi kan nih duh hmel. Ni tina kuhva, meizial, sahdah a kan sengral zozai hi eng zat tak ni ang maw? Zuk leh hmuam ti ṭhinte thla khata an hmanral zat atlem thei ang berin chhut dawn chhin ang aw. Ni tina kuhva pack khat ei ṭhin hian a tlem bera chhutin ₹ 40 hmang ral ziah ang a ni. Kar khatah chuan Rs 40x7=Rs 280 a hmang ral a, tam tak a la ni lem lo. Thla khatah chuan Rs 40x30 = Rs 1,200 chu a tlem berah a ni ang. Kum khatah chuan Rs 12,000x12= Rs 14,400 chuang chu a hmang ral ngei dawn a ni. BRTF unskilled labour, bawngtuthlawh leh suahdur hmanga ni tin chawlh la miah lo a, a thla khat hlawh chu a hriselna eichhe turin a hmang ral tihna a nih chu!
Tin, incheina leh kan material neihte hi kan thawhchhuah nen a inhu tawk em tih pawh chhut nawn fo a ngai. Zing thawh bak thawhchhuah nei loin Mobile phone changkang leh lirthei chhuak thar kan hum ve run chuan kan hmabak chu thim thuah hnih bak a ni lo ang.
Hriselna Ngaih Pawimawh
Intodelh tura thil pawimawhah chuan kan chemkalna leh keimahnia theihna awm lak chhuah thiam a ngai a ni tih kan sawi tawh a. Chu, kan chemkalna lama kan talent peipung tur chuan kan hrisel a ngai a ni tih hi theihnghilh lo ang u. 'Tizawng hian ngaihtuah ve chhin teh ang. Rilru, thlarau lo awm tur hian eng nge awm hmasak ngai ti ila. Chhannaah chuan taksa tih a ni ngei ang. Taksa a awm hmasak zet loh chuan rilru leh thlarau hi a awm thei lo a ni. “Tin, Lalpa Pathianin leia vaivutin mihring a siam a, a hnarah chuan nunna thaw chu a thaw lut a; tichuan mihring chu mi nung a lo ni ta a,” (Gen 1:7). Pathianin a siam hmasak ber chu kan taksa a ni a, chu kan taksa chu kan sawizawi a, kan tih hrisel loh chuan kan rilru leh thlarau a hrisel thei lo ang.
Keimahnia theihna awm tih chak emaw zuk la chhuak tur hian, ṭhalai rualte hian kan hriselna ngaih pawimawh lehzual a ngai a ni. Insawizawi uar ila, hriselna tichhetu zuk leh hmuam; Ruihtheih lakah fihlim tlat ang u.
Thawhrimna Leh Tumruhna
Kum 1880 khan Tuscumbia, Alabama, United State-ah hmeichhe naupang duhawm tak a lo piang a, a pian hlim chuan harh vang tak a ni. Kum khat leh a chanve a han tlin chuan Zeng natna chi khatin a man ve ta tlat mai a. Chu a natna avang chuan a mitin khaw éng a hmu thei ta lo a, tin a ṭawng theih loh phah bakah a bengin ri a hriat theihna a hloh a, bengngawng mai a lo ni ta. Kum ruk a nih chuan mitdel hawrawpin lehkha a zir a, zawi zawiin a ṭawng ve leh thei ta.
Beidawnna leh harsatnain a buan hneh theih loh avangin United State-a mitdel BA pass hmasa ber hmingah Hellen Keller tih chu ziak a ni thei ta a ni.
Disability Right Advocate, Lecturer hial niin, mahni intodelhin a khawsa thei ta, "Kei chu mit del, bengngawng ṭawng thei lo ṭhin ka ni a," tiin inkuangkuahin a chhungte chaw pek hun nghak ta se, khawvelin an dem ngai lo ang. Nimahsela, a taimakna leh a tumruhna chuan Pathianin ropui danglam bik a siam mihringte hian tih theih loh kan nei lo a ni tih chu khawvel hmaah a rawn pho lang ta a ni.
Kan Bible chuan, “Hna thawk peih lo tawh phawt chuan ei pawh ei suh se,” tiin min zirtir a nih kha. Kan ṭhenawmte thlèng mawm sil rual a, thlèng mawm sil ve kan duh chuan hna kan thawh a ngai. Ṭhenawmpa in sakna tur balu leh rod thlen rual a, kan balu leh rod thlentir ve kan duh pawhin hna kan thawh a ngai a ni. Mahni thawhrimna rah sengtute chu an intodelh a, tui taka mu siai siai turin Pasalṭha thawnthu phuahchawp hmanga inawih mut an ngai ve lo, an thawhrimnain a awi mu siai siai zawk ṭhin. Intihhlim nan leh nuih tiza turin fiamthu thiam an mamawh lo a, an thawhrimna chuan chhungrilah hlim veng vengna a thlen zawk ṭhin a ni.
“Mihring sum hlu chu taimak a ni” tih hi a taka nunpui ṭheuh turin ṭhlalaite ka sawm a, kan ram hi ram nuam leh intodelhah I siam ang u.
- Lalhmachhuana Fanai, S.Vanlaiphai