Written by
-Rempuia R. Lutmang

HRUIH ALAWM

Tun hnaiah ti i la, kum 10 huam zânin valh i la, lehkhabu chhuak thar a tam hle mai a, thu lawmawm lam a ni. Chûng zingah chuan tu diary 'ry emaw te a tel a, tu chanchin chin (autobiography) emaw te a ni bawk.

Hêng lehkhabûah hian editor hranpa an awm deuh zel ṭhin. Amaherawhchu, an lehkhabu han en hian hêng lehkhabu editor-te hian ziah dan dik an thiam lo tih a hriat hle mai a, eng ber nge an edit ang aw tih tur a ni fo mai. Nge, editor hian an edit miah lo zawk? "I lu an meh lai hian i awm na nge?" tih ang deuhin, "I lehkhabu edit (editor i nihna) hi vawi khat mah i bih ve na nge?" tih mai ngai awm tak hi an awm leh ṭhin. Chung chu kalsan ta mai i la, kan sawi tum lamah hma lam pan zelin.

Lehkhabu ṭha tak mai, ‘Mizo Ṭawng Inhnial Ṭhinnate’ tih chu Pu Rozama Chawngthu-in a siam a. Chutah chuan hei hi a awm a: “Lova buh chilna zawl hi ‘hrui’ (ri hniam) tih ṭhin a ni a; mahse, tunah chuan ‘hruih’ kan ti ta deuh vek mai. Baibulah pawh ‘hrui’ tia dah a ni a; Pu Buanga dictionary-ah pawh ‘hrui’ tia dah a ni. Tun hmaa an hman loh danin kan hmang ta fur a nih chu. Upa pui pui zingah pawh hruih ṭan tlat chi an awm ta zel a, ṭawng kan tidanglam taah kan ngai mai dawn em ni?”

Ṭawngah hian dik leh dik lo a awm fo a, chung chu kan sawi ṭhin. Chutiang kan sawi nikhua chuan ‘tun hma’ tih hi a ri duh khawp mai. Amaherawhchu, ‘tun hma’ kan tih hi a sawitu azirin a danglam thei hle; ‘tih ṭhin dan’ pawh chuti bawk.

“Hrui a ni ṭhin a” tih hi en bing hmasa phawt teh ang. Hranghlui mual liam ta mi pahnih an lo lang a, James Dokhuma leh K. Zawla te an ni, ṭawng chungchangah chuan an hraw dun viau mai. James Dokhuma chuan, “[Buhvui] an hleh zawhah a vuak ni siamin hruizawl lei laih zawlah chuan ṭhenrual sawmin an vaw ṭil a,” a ti a (Hmanlai Mizo Kalphung, 14, 1992). K. Zawla pawhin, “[Keifangah hian Vanhnuailiana] hruizawl pawh hmuh theih a la ni,” a ti ve bawk (Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin, 192, 1989). ‘Hruih’ ti loin ‘hrui’ an ti a nih hi. Anni pahnih aṭang chauh pawh hian ‘hrui a ni ṭhin’ tihchu a awm viau. Mahse, mi dangin an lo ti ve zel em?

L R Sailo chuan Awithangpain ‘a hruih a phuahna’ tiin a lehkhabuah a ziak a (Awithangpa Zai, LR Sailo, 1953). A hla thuah hian ‘hruih’ tih thumal a tel lo a; kan sawi theih erawh chu, L R Sailo hian ‘hruih’ a hmang. Zairema pawhin an Champhai awm laiin ziakin, “[Buhphal chu] kan pu khawm a, hruihah kan vaw ṭhin, thingtlang mite tih dan angin an chîl ve lo,” a ti a. Ani hian ‘hruih’ a rawn hmang ve leh ta. Ani hi hranghlui zingah pawh Mizo ṭawng lama hraw ve hrip hriap tak mai a ni. L R Sailo nen belh khawmin, ‘hrui a ni ṭhin’ tih ngawt chu a fel ta lo a nih chu.

Mi chi hrang hrang sulhnu ena inrawn buai chiam ngai loin, tun hma khan ‘hrui’ ti an awm a, chutiang tho chuan ‘hruih’ ti pawh an awm bawk ti i la, thu dik lo kan sawi lo ber ang. A hlui hrim hrim kan duh chuan Mizo leh Vai Chanchinbu, kum 1908 March thla chhuakah pawh Damvunga Chawngthu Vanchiau chuan ‘Ṭam Dil’ chanchin ziakin, “Hman lai [chuan] hian thawn thu an shawi chuan Ṭam dil chu a lo ani a, tun a hruih zawl a an-tam lian tak a awm a,” a lo ti daih tawh a. ‘Hruih’ an hmanna hi a rei tawh hle mai a, ‘tun hma’ ṭanchhana ‘hrui’ dik zawka chhuah chu thil dik thei lo tawp a ni.

"Baibulah pawh 'hrui' tia dah a ni" tih kan hmu tel a, hei hi a dik chiah em? Bible bu pum an chhuah hmasak ber nia an sawi, kum 1959-a an tlangzarh kha kan nei ve lo a, kan sawi thei lo. Chu bakah, ngaihtuah chian chuan, ‘Bible-ah’ tih hi a thu a b<l hle. A chhan chu, Bible lehlin hmasak an tih mai, kan sawi zawh tak chiah kha vawi tam tak an siam ṭha tawh a, a inang lo zeng zung a. Hei bakah hian lehlin dang, CL a la awm bawk. Catholic-in a hranin an buatsaih a, MKJB a la awm cheu.

Eng pawh ni se, lehlin hmasak hming chhawm zel theitu OV Reference kan en chuan ‘hrui’ leh ‘hruih’ tih a awm nuk mai a (hruizawl tih leh hruihzawl tih kan chhiar tel sa tih hria i la), a zat kan chhiar thlap erawh chuan ‘hruih’ tih a tam zawk. Kan ti sual viau a nih loh chuan hetiang hian a ṭhen hran theih: ‘hrui’ tih hi Genesis, Deuteronomy, Roreltute, Ruthi, 2 Samuela, Daniela, Matthaia leh Luka, bu 8-ah an hmang a; ‘hruih’ hi Leviticus, Numbers, 1 Lalte, 2 Lalte, 1 Chronicles, 2 Chronicles, Joba, Jeremia, Hosea, Joela leh Mika, bu 11-ah an hmang (1 Chronicles-ah hian ‘hruih’ vawi 5 lai a awm laiin ‘hrui’ vawi 1 a awm palh zauh mai a, tih sual a ni mai thei. A chhan chu, bu khat chhung diat diatah hian an hman pawlh lo. Chumi awmzia chu, Ruthi-ah ‘hrui’ a ni vek, Numbers-ah ‘hruih’ a ni vek).

Khing aṭang khian han chhut ta i la, “Baibul-ah pawh ‘hrui’ tia dah a ni” tih hi a dik fumfe lo. Bible hlui tak, an lehlin tirha mi, a bu mal te tea an chhuahah te khan ‘hrui’ an lo ti vek a nih chuan thu dang, chu lah chu tu ma’n an hmang ngai tawh lo a, neih pawh an nei si lo. Bible bu pum bikah chuan “Chuti ang chuan an ti e” tih theih a ni lo leh ta a nih chu.

Hmanah kha chuan âwih (hmun âwih) te hi âwi an ti a, dâwih (huaisen lo) te hi dâwi an ti a, thaibâwih tih tur pawh thaibâwi te an ti mai a. Hetiang ziah dan dik lo hi kan bansan ta a, kan kalsanna a rei leh ta. Kan Bible sawi tak, OV pawh kha an siam ṭha zeuh zeuh reng a, OV Re-edited ‘17-ah phei chuan Deuteronomy 16.3-ah chauh hian ‘hrui’ a awm ta niin a lang a, hei pawh hi an tih hmaih palh a ni ta ve ang, hmun dang zawng zawngah ‘hruih’ tiin an siam ṭha ta si a.

"Pu Buanga dictionary-ah pawh 'hrui' tia dah a ni" tih a awm leh a, hei hi chu a dik. Ani hi chuan bâwih pawh bâwi a ti a, thaibâwih pawh thai bâwi a ti. Mizo ṭawnga /h/ ri tel ṭhenkhat hi hnam dang hian an hre fuh lo fo. Vai mistiri pawh hian 'pahnih' tiha a tawpa 'h' hi an lam tel thiam ṭhaṭhum ngai lo. Hmanlai Sapho pawh kha chutiang tho chu an ni. Zirtirtu an ni a, an thiam danin an zirtir a, Mizo lehkhathiam hmasa kha chu a tawpa /h/ lam tel lo thiam hmasa an ni zui mai. Sap tih dan kha tih dan dik a nih piah lamah a changkang, Sap awphawia Mizo ṭawng han lam puam vel te kha pui tak a ni. Tu mah dem tur an awm lo, a hun lai azir a ni.

Pu Buanga ziah dan hi sawi belh ngei ngei ngai a awm a, ani hi a fakawm leh riau ṭhin. Âwi, bâwi, dâwi ti bawk mah se, 'âwih' 'dâwih' tih nachang a hre tho tlat. Chtiang chu a dictionary-ah a ziak tel a, /h/ tel leh tel lo a inang reng tih nachang a hria. Hmanlaia an tih dik loh ṭhan lenpui, tun thlenga /h/ telh a dik lo emaw ti tlat Mizopa zingah an la awm, âwi, dâwi, bâwi an la ti a, dik an inti. Pu Buanga an tluk lo ngawt mai. Hei, tun thlengin 'hrui' tih a dik zawk nia ngai pawh an la awm hi.

- Rempuia R. Lutmang