Written by
~ Dr. Lalsiamhnuna

HMAR AM NGE HMAR(H) AM?

Hmanlai Mizo incheina, hmeichhe pawnfên chi khat, hlai vak lo, a vâng ft khat leh a chanve vel, a dung phei chu ft khat awrh,  a tunga la vâr hman, a pheiah a dum (Ṭingdum)-a hruih chhuah vek, ze mawi tak kawkpuizîkzialte, disûlte leh lenbuangṭhuamte, inches hnih/thuma hlaia zeh tel ṭhin chu- ṭhenkhatin ‘Hmâr-âm’ an ti a, a ṭhenin ‘Hmar-âm’ tih tur a ni, an ti bawk. Eng nge dik zawk? 

Ka lo hriat dan leh mi sawi ka hriat ṭhinah pawh ‘Hmâr-âm’ tih hlir a ni a, upa ho ka zawh pawhin, chu tho chu min chhânna a ni. Chutihrualin, tûn hnâi maiah ‘Hmar-âm’ tih anga lam rîk ka hre ta zauh zauh va; an lam fuh loh palh emaw an lam lerh deuh emaw ka lo ti mai a. Mahse, a sawitu zingah mi pangngai tak takte pawh an awm takah chuan ka ngaihven zui ta a. Ngaihven zui tlâk a lo ni ngei e.

Sikul naupang Zirlaibu-ah hetiang hian a lo inziak a: Mizo Incheina chungchang, Zopâri leh a pu inbiakna angin, “…Kawrchei leh hmarâm nen chauhva inchei pawh an awm bawk,” a ti a. Zopari chuan, “Eng âm maw? Eng tihna nge?” a lo ti a. Zoduha chuan, “Hmarâm, Mizo pawnfên mawi ber a ni a, nalh tak a ni, a chhing deuh mai pawh a,” a ti a. Zopari chuan, “Hmârâm a ni zawk lo maw?” a ti a. A pu chuan, “Ni teh suh e. Hmarcha tiha ‘hmar’ ang hian hmarâm tih tur a ni,” a ti a. (SCERT, Mizoramin a Chhuah: 1st edition 2016, Fourth Edition 2019: Sikul naupang Pawl Nga Zirlai : MIZO-KUMTLUANG phek 118, tlar 10-14-ah) 

“Khai aw! Hetih a nih chuan thil a va danglam nasa dawn ve le! Culture lam khawih thil a nih avangin chinfel thuai a ngai a nih hi,” ka tih mek laiin ka ṭhianpa helam tui em em, mi pakhatin mi rawn phone a, “He thil hi ngaihven ran chi a ni, tun hma zawng zawng pawhin, ‘Hmâr-âm’ ti hlirin kan sawi ṭhin, ‘Hmar(h)-âm’ kan ti ngai lo. Hei, ka bula ṭhu upaho pawh hian, ‘A va mak ve, ‘Hmâr-âm’ tih bâka an sawi ka hre ngai reng reng lo an ti vek, lo ngaih ven teh,” mi rawn tih ve bawk avangin ka dap zui ta zêl a. 
Kan Zo Sâp Missionary Pu Buanga  (James Herbert Lorrain) chuan, a Dictionary siamah, ‘Hmâr-âm,’ chu ‘Hmeichhe pawnfên, Hmârho chîn chhuah, Hmâr hnam thil ni ngeiin a sawi. A Sapṭawngin, “Hmâr-âm, n. the name of a woman’s skirt or kilt originally belonging to the Hmâr tribe (Dictionary of the Lushai Language : First Published in 1940- Reprint in 1975 p-159)”

Pu Buanga Mizorama a lo luh hma khan Kassalong, Chittagong Hill Tracts-ah 1892 khan lo awm tawhin chumi hmuna Mizote nen an lo inkawm tawh ṭhin thu pawh a Dictionary Thuhmahruaiah a ziak nghe nghe a. 1894, January 11-ah Mizoram lo lûtin, Aizawlah a awm a, kum 1903-ah Chhim lamah awm pheiin Serkawnah a awm a ni.

A AW B min siamsaktu Pu Buanga kha a Dictionary buatsaihnaah khan a tui bawk a, a hun laia ziak leh chhiar thiam mi hmantlakte chhawrin, lehkha thiam awmchhunte'n an ṭawiawm zêl bawk a. Amah khan note-butê a ak reng bawk a, a ma sawi dan takah, “Aizawl leh Lunglei chu a inhlat hle (ke a ni 8 kal a ni) na a, an ṭawng a lo inan avangin thiltih a awlsam a, zalên takin khaw hrang hrangah kan zin thei bawk a, anmahni nen chiang kuang takin kan inkawm ṭhin a; an ngaihtuahna leh an rin dan, an hnam nun leh ṭawngte, ka chiang tulh tulh a ni…” a ti. Pu Buanga’n a Dictionary buatsaih nana a thu mal khawnkhawm hun chhung hi, a lo berah, kum 11 zet (1892-1903) chu niin a lang. Chuvangin, a Dictionary hi a rintlak a, tun thleng pawh hian research beihtute rawn berte zinga mi a la ni reng. Chuvangin, ‘Hmârâm / Hmarâm’ nihna leh a lo chhuah dan a sawi pawh hi a pawm tlakin a rinawm.

 ‘Hmâr-âm’ kan la ti zel dawn nge ‘Hmar-âm’ kan ti tawh dawn?
Hetih mek lai hian Art & Culture Department Mizoram chuan thu chhuah siamin, ‘Art & Culture Department hma laknain Mizo Puan 5 - Mizo Puanchei, Tawlhlohpuan, Pawndum, Ngotekherh leh Hmârâm, Geographical Indication Registry-ah August 16 & 22, 2019 khân G.I. Tag / Registration (neitu nihna) tihfel a, GI Registration hi Art & Culture Department, Government of Mizoram hminga GI Registration hi tih theih a nih loh avanga Mizoram Art & Cultural Society hminga dilna hi ni 20 November,2017-a Department for Promotion of Industry and Internal Trade (DPIIT), Geographical Indication Registry-ah thehluh a nih dan te, he dilna hi Geographical Indication Journal-ah April 12, 2019 aṭangin thla li (4) chhung tarlan ni in, he mi chhung hian engmah sawiselna leh hnialna a awm loh avanga G.I. Registration (a neitu nihna) Mizoram Art & Cultural Society pek a nih dante an târlang a ni. Heng Mizo Puan panga (5) te G.I.Registration hi August 16 & 22, 2019 tihfel a nih thute târlangin Zofate leh Mizoram tân mêl lung pawimawh tak a nih dante thlengin an târlang a ni. Tin, a hman dan tur te, a tah dan tur te leh ṭul dangte chu Expert Committee, Mizoram Art & Cultural Society-in a duang ang’ tih thlengin rel fel vek a ni bawk

Hetiang hi thil awm dan leh kalpui mêk dan chu a ni. Chuvangin, kan hnam puan pawimawh tak, ṭhangthar zelte hriat atana Zirlaibu hiala dah, neitu nihna, G.I. Tag/Registration pawh dah fel thlap tawhah hian hriat sual palh /dik lo palh siam ṭhat ngai a awm em le? A awm hlauh chuan bawhzui ran a va ṭha em, a tlai lutuk hma ngei hian, ‘Hnam thil, ngaihhlut phû’ a ni si a.