Written by
- R.Lalfakawma
Seling

TUN LAI THIL AWMZIA – F.I.R

Police hnena thuchhia kan thlenna F.I.R (First Information Report) kan tih hi eng hun lai aṭanga lo lâr chho ta viau nge tih hre chiah lo mah ila, tun hnai hian kan uar zual tih chu zêp rual lohvin a hriat reng mai a. Mi sualin kan thil an rûk/rawk emaw, tualthih thuah emaw chuan rang taka police hnena FIR theh luh hi thil tih awm tak a nih bakah, inthlahrunna tur pawh a awm lo. Chutih rualin, kan ṭhenawm khawvêngte nen kan inhmuh thiam loh eng emaw hleka FIR kan ti fo mai hi chuan kan inṭhenawm khawvênna kawngah min dâidang zau tial tial mai dawn chu a nih hi.

Tûn hma, lal lal lâi chuan mi’n lungawi lohna an neihin lal hnenah an zualko a, lal leh a khâwnbâwlten rang takin an chinfelsak zung zung ṭhin. Thu khirhkhan deuh, a thiam zawk leh thiam lo zawk hriat mai loh thilah pawh a khawi lam ve vete dinhmun uluk taka thlir chungin thiam takin an chalrem mai ṭhin a ni. Mahse, ṭhenawm khawvêngte nena thuchhe neih kha tu'ma duh loh a ni a, lal hnen meuha thuchhe thlen phei chu a ṭul tâwpah lo chuan an ti lo. An ni tin nunah khan ṭhat leh ṭhat inlâwm tawnin harsatna hrang hrang an lo su tlang za a, ṭâmpui mitthi pawh thleng se, mihring an inensan ngai lo. “Dam leh tlâng khatah, thih leh ruam khatah” tih thute hian hmanlai Zo nun duhawmzia kha a tichiang hle a ni. Zikpuii Pa chuan, “Vailen hmaa kan pi leh pute nuna tlawmngaihna te, aia upa zahna te, ṭhen leh rual inzah tawnna leh khawtlang tana nun tumna ang rilru kha kan pi leh pute nunphung ropui, 'an nun tuikep’' a ti hial a ni.

Tûn hnai kan hriat ve phak chinah mai pawh hian thil pawi lian tham lutuk tualthih thu emaw, inrûkbo thute emaw a nih ngawt loh chuan chuti takin FIR kan chelek ngai lo. ‘Police-ah an report’ tih chin kha chu Zoram pum dêng chhuak tham pawi khawihna lian a ni châwk. Ṭhenawm khawvêngte ngaih pawimawhna a len bakah upaten, 'Ṭhenawmte do aiin khaw sarih do a thlanawm zawk’ tih thute kha vawngin ṭhenawm khawvêngte mitmei vên kan tina ṭhin hle. Mizote hi chhiat ṭhata ṭhenawm khawvêng inluh chhuah zung zung ṭhin kan nih avângin khuala thisen zawmpuite aiin ṭhenawmte hi kan chhiat ṭhata kan ina chuangkai hmasa an ni a, hlut pawh an hlu rêng a ni.

Thingtlâng khuaah phei chuan mihring kan tam loh bakah kan lo inchhûng kual pêt pêt a, hre chiang lo chuan min rêl sual fo chawk rêng a. Sa-um, chingal mai bâkah chawhmeh thlengin kan insuah a; sa la thei deuhte lahin ṭhenawm khawvêngte an hleh âwl lo bawk. Vêng chhak leh thlang, chhim leh hmâr tawpa mi pawh kan inhre vek a, naupang takngial pawhin an hai lo. Hmanraw mamawh leh thil ṭul ni se, a neite ta kan ban lawr a, kan hawh kual a, inhawh bosak ṭhak ṭhak lah bâng lo. Thla êng hnuaia tlangvâl lunglêng ṭingṭang nena zai vawng vawng te, phaiphulêng hâm kal ri riâi riâi maite kha ngaihthlak leh a va chakawm em! School tlânga sihal û thawm leh râla sakhi hûk ṭhat ṭhat thawm erawh sawi kai zel rih lo teh ang…

Hetiang hian hlim takin khawtualah lêng za ṭhin mah ila, mihring nih chhung chuan tih palh emaw, thin thawk deuh thutin emaw mi dang pawi sawi palh chang a awm ve bawk ṭhin. Ṭhenkhat phei chu huatthlala tak, hmingchhiat theihna leh a tuartu tan chânna nasa tak thlen thei pawh a ni. Hetiang hunah tak hian Zo pa rilru leh zîa a lo lang chhuak ṭhin a. Dam chhunga inṭhenawm khawvêng tur, chhiat ṭhata la inmamawh tawn tur kan nihnate hre rengin ‘Ha aiah ha, mit aiah mit’ ti lovin, dawhtheihna hmangin hnehtu chan an chang zâwk ṭhin a. He hnehna zet hi chu a tlovin dam chhung daih a ni.

Ṭhenawm khawvêngte nen emaw kan intihlungnih loh palh changa kan hmalâk dante kha a ropui ṭhin teh e. A lungawi lo zawk chuan palai thlâkin an lungawi loh chhan leh an duh dan thu engkim palaite hmangin an thlen a. Palaiten inphah hnuai leh zaizâp taka an kar thu an sawi tawn hnu chuan ṭha takin inhriat thiamna thu an thlung ve leh thei mai ṭhin nia! Hei hi thil mak a ni lo; upain ‘Ṭawngkam ṭhain siâl a man’ an ti miau a lawm. Mi’n zaidawh leh thuhnuairawlh, inthlahrung tak chunga ngaihdam a dil phawt chuan ngaidam thei lo pa an vâng viau awm e. Tin, mihringte hi han thinrim viau ṭhin mah ila, kan thinrimnate hi hunin a up dâi/reh ve fo va, inngaihdam theih hun, inhriat thiam theih hun a awm ve mai ṭhin a ni. Ṭhangthar chuan ‘palai thlâk’ tih awmzia pawh kan hre ta meuh awm lo ve.

Tûnlai mite hi kan rilru a hmanhmawh a, eng mah hi kan nghâk thei lo va, dawhtheihna tlachhamin ‘tûnah’ tih hi kan duh dan a ni ta. Khaw khatah, vêng khatah chêng za dial dial mah ila, kan pawi sawi deuh emaw, kan lungnih lohna thlentu emaw an awm chuan thawka phitah FIR kan ti ta to to reng mai a nih hi. Ṭha tê têa sawi tlâna dam leh mai thei tur pawh a punlun zawngin police kutah kan tia, intithiam taka kuangkuah chungin a thiam lo zawkte hrem an nih dan thlirin beng kan dawh a; inṭhenawm/inbe tawh ngai rêng rêng lo tur ang maiin dân anga hremna kan phût ta zel mai chu a nih hi maw.

Tûnah chuan nun dân a dang a, pawm dân pawh a dang ta meuh mai. Eizawnna leh hnathawh pawh chi hrang a tam tain dawr hawng kher lova online hmanga thil zawrhte thlengin kan uar chho ta a, han rinawm loh zeuha hlâwkna tur thil pawh a tam ta mai. Hmân anga mi leh sa kan inchian tâk loh êm avâng pawh hian rinawm loh a awlsam a, rinawm lohna chuan FIR a hring chhuak mawlh mawlh ta bawk a nih hi.

Tin, politics avânga inhmuhmawhna a thleng tam ta hlê mai bawk. Inthlannaah chuan pahnihna nihin awmzia nei hek lo le, ‘Keini tling ila, anni tla se’ tih rilru put loh theih loh a ni a. Hetiang rilru put miau chuan mi dang ngûm khâk pho lan châkna te, thu dik tawk lo deuh pawh ni se mi’n an awih dawn phawt chuan sawi hreh kan nei ta lo. Chuvângin, ṭawngka leh social media hmanga kan inbeihna chuan FIR a hring chhuak ve leh ta zêl bawk a nih hi.

Politics inbeihna tualzâwla hmanraw hman kan duh tui ta lo êm êm maite hi a râpthlâk. Social media lama kan inbeih dante phei hi chu a hriamin chhiar zawng pawha mûr sung sungna tur a tam. Mi mitmei vênna chang hre lo, vên tum rêng rêng lo pawh kan tam ta e. Thinlung chhungrila thil awm ang ang thli fim miah lova puan chhuah chingte hian mahni nihna dik tak kan pho lang tihna a ni a, inchhuanna tur a awm lo. Mi mitmei ven nachang kan hre lo va, kan mihringpuite tu mah kan zah lo tihna a ni bawk a; ‘transparent’ chhe mi niin kan zahpuiawm viau zawk a ni.

Dik tak chuan kan politics tualzâwl hi mi zawiâwi deuh tan chuan zuan luh ngamna chi ni pawhin a lang ta lo ve. A kumkâr thûk ber thlengin kan inphawrhsak a, tawtawlîkin kan lepsê a. Mahni nun duhtui si lo hian mi dang nun erawh kan duhtui phian lawi a. Kan lan dan hi Dr Jekill & Mr Hide thawnthute pawh a ang ṭhin. Pâwn lamah nui chungin, hlim hmêl pu sângin kan indawr a; social media lama kan zuan luh veleh chem, silâi, feikibâr ṭha ber ber hmangin kan inbei zui leh nghal mawlh mawlh a. Shakespear-a lemchanna dawhsânah hian lemchan nun hi mi tam tak nun laimu a ni ta ber a nih hi.

Pâwn lamah ṭha awm tak, inngeih awm takin indawr vêl ṭhin mah ila, social media lama kan duhthawh luatah a dik a dawk thlu lovin duh lam hawi hawiin kan pik piat piat a. A hre ber, a fing ber, hmasa ber, a thei ber nih kan châkna lamah kan hmuh leh hriat zawng zawng piah lamah rin thu nen kan zêldin zui a. Ṭawngkam thiam inti takin a sâi ngal dêng tliak zawngin kan vawm mawlh mawlh a. False information report avângin rei lo têah ngaihdam dilna thu te, FIR thute kan hmu fo ta a nih hi. Dân phal baka lirthei thawm ring tak taka khalhtute leh social media lama mi dang khêng vak vak, chintâwk nei lêk lova mi dang sawi chhe ṭhinte hian inanna tak an nei a. Kan inṭhenawm khawvênna kawngah leh kan ram tan hei aia thâwm ṭha chhuah tur an nei lo va, an khawngaihthlak khawp mai.

FIR pawh hi hman hun chu a awm teh meuh mai a; nunphung inher danglam zelah hmanna tur pawh a la tam telh telh ang. Amaherawhchu, kan sawi tak ang khan thil lian tham ni lem lo, dam leh mai tur chi angah pawh thinrim thin thawk thut vângin police hnen kan thleng a, ṭhenawmte nen kan inkar pawh FIR hmangin kan dang ping hmak hmak zêl mai a nih hi le. Khua/vêng khata cheng, khawsaho dial dial tur, dam mawh hritlân changa Mizo taka inngaihsak tawn tur, hlim ní lawm nía nui zà tur kan nihnate hi kan theihnghilh ta nge ni eng emaw hlekah a na thei ang bera inkhen kan duh ta zel mai a nih hi.

Kan hmabak ni ta chu–ram changkang zawk angin ‘mahni right’ hre êm êmin kan awm ang a, kan in bang leh pal hungnain kan thinlung thlengin min la daidang thuai ang. Kan pal rawn nêk hlek chu hriatthiamna, inzah derna leh kan inmamawh tawnna ngaihtuah hlek lovin IPC/CrPC hmangin kan lên per lawp lawp ang a. Mahni zawnah kan dik êm êm ang a, kan Mizo nun tinuamtu ber inṭhenawm khawvênna boruak ṭha erawh a bo tial tial dawn a nih hmêl e. 

- R Lalfakawma Seling