Vai kan hmuh dan leh a inthlak chhoh dan

Rual u deuhho hian ‘vai’ tih ṭawngkam hi ṭawngkam mawi lo a ni, an tih ka hre fo tawh ṭhin. Mahse, anmahni sawi nana hnam dang tih han hman tawp dawn chuan a huam zau mai si a, ka sawi tum bikin a kawh a chian tho avangin 'vai' tih hman chu ka inthlahrung ta bik lo mai a ni e.

Vai kan tih chuan sawifiah lo pawh ni ila, kan thinlungah kan Indian-puite an ni tih a chiang nghal mai a. Vai tih hian a sawi hnam a chian bik miau avangin ṭawngkam mawi lo anga ngai loa hman zui mai hi a fuhin ka hre bawk.

Ka ve hmuh phâk chin, kum 40 hma lama vai kan chênpuite khawsak dân leh tuna kan chênpui vai kan hmuhte hi ka ngaihtuah lêt a, an khawsak phung a inthlâk nasa ta viau mai a. Kan thlîr dan pawh a inthlâk nasa hle tih hai rual a ni ta lo. Chu chu ka thai lan tum ber chu a ni.

Rambuai hnua vai kan chênpuite

1980’s chho khan MNF-in zalênna an sual a la tâwp chiah lo bawk a, khatih lai khan Mizo rilruah vai ngaihnêpna leh hmuhsitna a nasa hlein ka hre ṭhin. Ṭawngkamah ‘Vai chhia’ tih pawh a la ri tam fu mai. Khâng hun laia vai dâwrkai awm nghet sate pawh an dawr kha naupang thlengin kan palzût ang reng ṭhin hle.

Kum 1990 chhoah phei chuan vai chhang kawt kha Mizo tlangvalho kuthlei khan an tàwng ni tin lo chauh a ni. Keini naupang deuh paw’n vawi duailo kan hmu ṭhin. Thingpui dâwr siamte lah kha rual u deuhte khan an ‘risk’ nasa ṭhin khawp a! A hnu deuhah phei chuan vai thingpui dâwr siamte khan Mizo tlangval awm ṭha vak duh lote kha kawngka bula ‘duty’-ah an ruai chhâwng ve leh mai ṭhîn. Vai thingpui dawr siamte pawh kha an hlawhchham fo bawk. Vai lu mêt pawh an awm nghet hlei thei lo a, vai sumdawngte kha chu tlangval awm ṭha duh lo pawisa sum hnâr an ni fo a, an ning ve tak zet ṭhin. Eng mah an sawi ve ngam lo kha a ni ber ṭhin si a!

Kum 10 a'n liam chho leh a, Mizoramah concrete in chu mi náwlpuiin kan sa ve thei ta a. Concrete in sa thei kha Mizo tlangval kan lo awm mang si lo a, vai cement chawk thiam kan mamawh tlat si. Vaiho chu an lo lut ta ruih ruih mai a. A tîrah chuan ‘head mistiri’ kan tihho pawh hi cement hna thawk nasa sa an ni ṭhin. Keini’n hna hnuaihnunga kan ngaih miau avangin vai thawh turah kan ngai nghet tlat mai a. Anni’n kan pawisa an rût ruih ruih thung. An han thawk rei deuh a, a chhawr rei thei deuhtute chu, 'Ka nu, ka pa,' te an ti ta hial mai a! Chuti na nâ nâa kotu chu a ruaituin nuam kan lo ti a, kan Mizopui lakah pawh an thlavâng an hauh tûn tûn pawh kan hreh lo chho ta hial (kan in satu an ni miau a)! Chutiangin, vai gas sem thlengin kan hriat lohna hlekah kan veng khawlaiah min vìn titih ṭan ta mai a. An phênah an Mizo pûte’n an chhan dawn tih an inhre khiau a, a mamawh neitu mipui zawk chu kan kawtkaiah ngei a ngawi zawkah kan ṭang ta fo mai a ni.

Vai hnathawkin min fin khalh em ni?

Kan vai chhawrte chu kan in hnuaiah a leng zat bituk awm loin an duh zât zât an inhnawh a. Kan Mizopui, veng danga insawn kualte pêm lehkha kan indil chat chat laiin YMA pawmpui ngai loin an luah thei mai zel thung si! Buaina an siam ngai lo nen, ngaihven tlakah kan ngai lêm lo niin a lang ber.

Kum 2020 a’n pêl chho ta chu, vai mistiriho pawn two wheeler-in an in sakna an pan ta sup sup mai. A hma lawk a secondhand two wheeler zawng ṭhin khan showroom aṭangin an inkhalh chhuak ṭan dêr tawh! In sak lah chu lehkha thiam emaw, officer in emaw pawh ni raw sek sek, a rate leh a thawh dan tûr anamhni in (daily ni loin, ṭheka-in) an duang a, kan ze mil takin a lo awlsam leh hlauh si a; an ṭheka ta ruih ruih mai. Hmun hnih hmun thumahte a rualin kan in an sa kual ta.

Vai head mistirite phei chuan kan engineer-te tih dan an hria nge ni, kut hnung suihin an kâwk kual lo chauh ta mai a. In min saksakte lah chu lo ṭha lo eng ang mah se, eng dan mahin vai mistiri chu thiam loh chantîrna dân kan nei lo a nih tâk hi!

Vai cement mistiri piah lamah thil thar eng pawh la lut thar ila, vai hi a lo hmelhriat hmasa an ni miau a, an tel loin hma kan sawn thei lo ti tih ta der mai.

Vai ṭha kan hre ṭan

Kum 2000 hnu lamah phei chuan kan ram hruaitu politician-te phai lam zu kalte'n an tlawn ber chu vai tho an lo ni tih mi nâwlpuiin kan hre thar emaw tih mai turin vai be thiam pawimawhna kan sawi uar chho ta a. Kan sorkar officer lian kan tihho paw’n vai officer chu an intlawnsiak a lo ngai tho si a. An tleirawl chhuaha ‘vai chhia’ tih ṭawngkam hmang ṭhin tan pawh Peter-a’n Isua a hre ngai lo ang mai khan an awm a ngai tawh awm e. Tunah phei chuan Mizo hmeichhe incheina chu sawi loh, Mizo mipa incheina (kan politician-te leh sorkar officer tam zawkte huamin) chuan sap ‘coat’ aiin vai kawr, ‘Nehru jacket/coat’ thlengin min chiah chho ta a nih hi! Kan ram officer rual association kawr pawh a vai ta zaih nia maw le. Kan Zo puan zia thlengin vai coat-ah kan bel kai tel ta zel a nih tâk hi! Kan Pathian biak inah hial pawh Zo ze kawra formal hleih theih loh laiin, sap coat leh vai coat chu a formal leh viau thung lawi si a! Kan zirna ina English medium ṭhaahte chuan Hindi subject an ngai pawimawh ta vek mai. Kan fate paw’n Hindi an rawn lam ri ta ṭâlh ṭâlh mai.

Ziak mi fam ta Prof. Siamkima’n Rih Dîl chu Jordan luiin Zo fate thinlungah a chîm dan a sawi ang maiin, kan rilru hi sap ngaihsanna kha vai ngaihsânnain a chîm pil leh mek a ni thei ang em? Keini aiin an ropui a, an hausa zawk a, ngaihsân loh theih a ni lo, ka ti a nih paw’n a dik tho e. A nih leh, tun aṭanga kum 20/30 hi ral leh ta se, hmasâwnna leh kan hawi zauna rilru kan tih hian eng ang chiahin nge min chîm i rin ve le? Nge, KFC te, Domino’s pizza-te'n chicken biryani rim a nam tho alawm tiin kan inhnêm zel zawk dawn?

Vai hrim hrim hmuhsit lam emaw, lo hnual suat lam emaw hi ka sawi tum a ni lo a, hetianga va diriam ang zawnga ngaihtuahna sên hi a Pathian thu bawk hek lo. Ka sawi tum leh heng thu ka ziah chhan zawka chu: hetianga kan kal zel chuan kan hnam hian eng kawng nge a zawh zel dawn tih leh, kan hnam–nun phung nei, ṭawng hran nei, incheina hran leh tih dan hran neia min siamtu Pathian hi a zahawm em em a, kan rama kan chênpui vai hoin min nghawng dan aṭang hian kan hnam hian ze nghet a mamawhzia leh intodelh kan mamawhzia i hre thar ang u, tih hi a ni e.

– Ruatchhana Pa, Zotlang, Aizawl