Written by
- C. Lalaudinga

Mizo inneih dana lawichal dinhmun

Mizo pipute hun aṭanga inneih dan an sawi leh keimah ngei pawh lawichala ka lo ṭan ve tawhnaa ka tawn hriat han sawi ve ka tum a ni. Lawichal chungchang leh Lawichal man hi Mizoram pumah a dik ber e chu ka ti lo. Mahse, Mizo hnam hlawm tam berte chuan an hman dan tlangpui ni ngeiin ka ring.

Mizo Customary Law-a ka mi rin leh ngaihsan Pu KL Liana chuan, Vanglaini ni 15 July, 2014 'Dan leh Hrai, Lawichal hi' tih thupui hmanga a rawn ziakah khan Lawichal man hi mo chhungte lamin an pek tur niin a rawn ziak a. Ka hriat dan nen a inpersan em a, kan sawi belh ve teh ang. Ani hi leh hrai enkawltu Judicial Magistrate a ni si a, miten a thusawi apiang an awi duak duak mai ang tihte pawh ka hlau.

Lawichal hi dan naranin khualkhuaa hmeichhe pasal nei turin an chhungkhat laina (an makpa, an ṭhian ṭha, an pute, an ute) emaw ṭhian bul deuhte an lawinaa Lawichala ṭang turin an sawm ṭhin - an lawinaa hotu leh vengtu ang a ni deuh ber mai. A tlangpuiah chuan khualkhuaa pasal neiten lawichal an nei ṭhin a, khawtuala pasal nei zingah pawh lawichal nei an tam zawk daih a ni.

Lawichal mawhphurhna

Kum 1938-a pasal nei, a hun laia an inneih leh lawichal dinhmun ka nu min hrilh ṭhin dan han sawi ila. Mo lawi hun hi zan lam, zanriah ei kham a ni ṭhin. Zan khatna an lawi a, chu chu lawichhiat zan a ni, zan hnihna chu lawiṭhat zan a ni a, mo chu a pasal inah a riak nghal tawh ṭhin. Lawichhiat zan tak hian tleirawl leh tlangval ṭhenkhatin bawng ek te, chirhdiak leh vut chiar tein mo chu theh an lo tum a. Lawichal chuan chu chu a umin a hnawt darh ṭhin. Hei hi fiamthu thil tih vel a ni. Tin, fiamthu ni si engemaw titiin chimawm deuh takin mo lawi kha an lo zar buai a nih chuan Lawichal chuan mo chu a veng ang a, tluang taka hruaitu tur a ni.

Mo lawite chuan mopa in kaiṭen an thlen chuan lawichal chuan, "Kan lo lawi e, fanau maltluan chawia tar kun khup biha dam dun turin, buh leh bala malsawm dawng turin in runah (ar ang) kan lo lawi e," tiin a kal pahin a sawi / chham ṭhin a, mo leh a ṭhianin an zui a, mo thlahtuten an zui lut ṭhin. Mo thlahtu rual hian mo hruaituten mo thuam, bungraw hrang hrang kengte pawh an lut nghal ṭhin. Kan naupan lai chuan mo leh a ṭhian chu khumpuiah an ṭhu nghal ṭhin.

Moneitu in lama lo awm an pa emaw upa te pawh kha an lo ngawi reng bik lo. "E lo lawi rawh u, lo lawi rawh u, khuanu samsuihin fanu fapa chawi a, tar kun khup biha kum tluanga dam dun turin kan run/ siangah lo lawi rawh u, kan lo lawm a che u," an lo ti ve bawk a. Kum 1960 khan kei pawh vanneihthlak takin lawichalah ka ṭang ve tawh a. Zanriah ei khamah chuan mopa inah lawi turin kan chhuak a. Mo hruaitute leh mo thlahtute nen a pui a nawiin kan han lawi dawn ta a. Mo neitute kaiṭen kan thlen aṭang chuan engmah sawi ta loin lawichal chu ngawi rengin ka lut ve ta mai a. In chhunga kan luh fel hnu chuan, kan pu Dozama chuan, "Lawichal manah Rs. 5/- zet kan pe a. Engmah sawi hlei loa mo lawi laia lawichal ngawih reng mai chu a dik lo a ni," tiin a ang deuh a, ka la naupang bawk nen ka zak takzet a ni.

A tuk zan chu lawiṭhat zan a ni ta a, moneitute lam aṭangin lawichal ṭawngka malsawmna chu ka tih tur a nih thu leh ka sawi dan turte min rawn hrilh a, kan han lawi leh ta a. Kan sawi tak ang khian ka chham a, anni lam pawhin "E, lo lawi rawh u...." tiin min lo chhang a. Mo leh a ṭhiannu chu khumpuiah an ṭhu ta a ni.

Lawichal man tu pek nge?

Lawichal chuan kum 1960 vel kha chuan khawtualah Rs. 2/- khualkhuaah Rs. 5/- an pe tlangpui. Mahse, an pasal turte neihnun dan azirin lawichal khan kan makpate hi an neinung a, 'kan khuai tuk a tak alawm,' an tih chuan khualkhuaah Rs. 10/- khawtualah Rs. 4/- pawh angen an awm bawk. Lawichal man chu moneitute pek a ni. Tunlai chuan Rs. 20/- laite pawh an ngen ṭhin.

Chiang zawka kan hriat theih nan ti hian a inziak a, "One man is appointed as leader of the band and is known as the Lawichal and is sometimes given a reward of Rs. 2/-. This price also has to be refunded is the bride later on leaves her husband. Sum chhuah or uire. (Ref. A monograph on Lushai customs & ceremonies N.E. Parry I.C.S.).

Hetah hian lawichal hlawh tur (lawmman) chu mopa lam tum tur a ni. Lawichal man (lawmman) hi man ziaknaah chhiar lan a ni lo a, ziak lana manpui zingah lang lo mah se, thua sawi zela inhlan chhawn dana kan neih a ni. Tihmakmawh chu a ni lo thei bawk. A duhin neiha duh loin neih loh mai chi a ni.

Lawichalin lawi a kham thei em?

Hman lai chuan lawi kham theia ngaih a ni a, mah se lawi a kham ta tih hriat tur chu vâng tak a ni. Lawichal man ngen avanga inhnial leh tlai khawpa lawi an awm ṭhin tih chu kei ngei pawh hian ka hre fo ṭhin. Tunlai chuan lawi kham theia ngaih a ni ta lo. Tin, lawichal chu nei si hian kan ti holamin thupui hlapuiah kan ngai ta vak lo niin a lang. Lawichal hian inneih ni a nih ang ngeiin fiamthuna chu nei bawk mah se, kawngro su takin i la hmang zel zawk ang u.