Written by
- Lalhmangaiha Sailo
Holy Cross Bakery, 9436360275

Hmânlai leh Tunlai

Ka zing dawr nghak ka naute’n min rawn thlak chu, “Khaw nge vawiin chu, in chung lam green house-ah hnathawh tur laklawh deuh ka hnutchhiah kha maw, ka han thawh zawm dawn teh ang,” tiin ka chho va, khaw ṭhat ní tak a ni a. Green house hniam deuh hnuaia hna han thawhna khua ziazang a ni lo, a lum lutuk. Ka chhuk leh chu a hma lawka kan hotute’n party constitution an draft (duan chhin) chûlmâm ngai lai âwmte chûlmâm tura PAC Extended Meeting ni hnih zet kan neih, han bih zui kan tum ka peih leh bawk si lo, ka tih tur hre lo khawhar deuh bawk si chuan hmânlaia ka lehkhabu hlui dahkhawm chu ka va hai chhuak ta ngawt a.

Kum 70 dawn liam ta MZP Chanchinbu ka dah khawm ka va hai chhuak a, hetih hun laia ka chhiar nawn fo ṭhin leh ngaihnawm ka tih em em ṭhinte – ‘Zoram Nipui’ Pu C Ṭhuamluaia ziak te, ‘Fur khaw hnâwm’ Pu J Malsawma (Thanpuii Pa) ziak leh, ‘Ṭhalfavang’ Pu KC Lalvunga (Zikpuii Pa) ziak te chu kan chhiar leh a; a ngaihnawm ka tih ngai rengin ngaihnawm ka la ti a, khawdang hawi ta lo chuan ka en zui ta zel a. Ka hlim leh lawmna em em mai chu maw, hmanlai kum 70 hun laiah khan min chentir leh a, Sialhawk Middle School kan kal laia kan nipui châwl haw Sialhawk leh Khawhai inkar Darsam ram phei kan kal lai a, Upa Suaksailova vaua ramar khuang inchhawn ding meuhva kan ngaihthlak lai te, Sialhawk thlen dawn Khuai hnuai ngawpuia réngchal leh dawlrêm, vevu chena hrâm ri tluk tluk mai ṭhinte kha min hriat chhuahtir a.

Gandhi Memorial High School kan kal laia kan sikul piah Vaiveng chung ngawpui leh Vawmbal tuikhur ngawa réngchal leh, dawlrêm hram tluk tluk leh sikul bân ni tlak sara Bangla bul leh Pu Lalkhuma PWD Mohorir in tlanga réngchal lo hrâm ṭhinte tak kha aw, a va lo mawi em. Ṭhiante – Vanṭhuama, Chka leh Chawngdinga te nen a hrâm tawp hma kal sawn mai lova kan din tlat hun laite ngaihtuah letin min chêntir a; ngawi rengin dawhkan bawhin ka ṭhu ta reng a. Ka lo muhil deuh sek ni tur a ni, chhun mang neiin, favang zing ni chhuak êng mawi takin Champhai zawl buh hmun zing daiin a bawh a chhun tlêt sûtte chu ka lo thlir vawng vawng a. Tlai ni tla turin Neihdawn tlang leh Artlang a chhun êng ruih a, a lang thei lo va, Artlang piah lama Khawhai tlang leh kan khua Chalrang tlangte chu suangtuahnain ka thlir a. Lungpui chawlhhmun pheia losûl hawte chu ka thlir a, a rei lo, mang hlimawm hmânlai hun min hriattir leh a ni. Mang ka la neih riai riai lai chuan, kan nuin chhun thingpui in turin min rawn ko phut chuan min ṭhâwng tho va, hmai nuai chawt chawt chungin choka lam ka pan ta a.

Hengte ai maha kan hlimpui ṭhin chu, Pu C Ṭhuamluaia’n ‘Kan nun khuarei an chang tur hi’ a tih leh Pu Lalvunga’n (Zikpuii Pa) pindan chhunga mahni chauhva nui kur kur chung leh samlam taka a ziah ni awm tak ‘Venghlui kan vanglai’ tih an ziahte hi a ni.

Thingtlang khaw pakhat ka tlawh ṭumin an Primary School zirtirtu chuan MZP Chanchinbu a lak ṭhin chu Thuthlung Thar bu aia lian mah tur hian a lo ṭhui khawm a, ka châm chhung chhiarah ka hawhsak a, lênna apiangah ka keng a. Ni khat chu chhun pachanga tlangau pa nen nula puantah bula, ‘Kan nun khuarei a chang tur hi’ tih kan chhiar zet phei chu kan hlimpui teh asin aw! Heng kan mi hmasa leh mi bikte thuziak ngaihnawm ti taka chhiara lo kûrpui hi thingtlang kilkhawr leh hmun hla tak tak kalnaahte hian ka tawng leh nawlh ṭhin. Pu Lalvunga’n ‘Venghlui kan vanglai’ tih a ziah a, a ṭhianpa Mistera ang hial tur ṭhian min neihtir a, val-siniar lam tawhah kawppui ṭha tak ka sîk thlûksak nghe nghe tak asin.

Mak ka tih deuh mai chu, heng kan mithiam hmasa leh mi bikte’n essay ngaihnawm leh thu hlutawm tak takte leh hmânlai kan Mizo nun hril chhuak pha an thuziakte hi tunlai ṭhangthar, kan tu leh fate hi chuan an hlutpui vak lo em ni chu aw tih tur a ni. Ngaihnawm leh a flow dik deuh raiha chhiar thei tur phei hi chu an tam vak lo mai thei. Kan hun laia Pu Pasena te zirlai bu siam, ‘Zirtirh’ leh Zir ṭan bu’ aṭanga zir tan Ba Ba, ‘Mai a lum e hûiah, Thangsira pa’n mai a lum e huiah,’ ‘Inah ka pi a awm, pi i nei ve em?’ tihte zir a, ‘A lai bu’ thleng pha chin tunlai naupang an tam lo. High school kal phak tawh chhung inkhawma Bible bah taka chhiar thei erawh an tam viau thung ang.

Kan hun tawn chhoh mek zel hian hmasawnna, thil thar danglam tak takte a rawn thlen chhoh mek zel hun angah hian tun hma kan Mizo hnam custom leh culture-te hi a boral mai loh nan vawng nunga tihvul thar i tum sauh sauh teh ang u.

Naupan laia kan thil chin uar em em ṭhin inkawihnawk (mipa) leh inkawibah (hmeichhia) chin ṭhin te, kaihbu kaih leh kalchhet, naupang pawnto, ‘Tíra meikai’ leh ‘Pâng aw inzial,’ ‘Zawnga leihlawn dim dim.’ Hengte hi Art & Culture department hian Chapchar Kutahte hian veng, YMA naupangte tan lawmman siama item pawimawh tak zinga telh ni se a duhawm khawp mai.

Kum 70-80 chin, hun kal tawh hmu pha chin tan chuan kan chenna leilung, tlang leh lui, mual, phaizawlte hi danglam teh chiam lo mah se, khawvel hmasawn leh changkang zelte hian kan ram angah pawh ramngaw dur pui pui ṭhinte kha tichereuvin, ramsa, sava leh nungcha dang awm ṭhinte thlengin hmuh tur leh chhawnchhaih tur awm ta lote hian khua an tiharin kan nunhlui leh hmânlai hunte min ngaih zualtir a. Kawmthlang huan pal hrûla phuihnam rah hmin tuar tlàn ṭhin tlaiberh takngial pawh an awm tawh lo. Kan lunglengin ṭhenrual hlui, ṭhian ṭhate nunhlui han sawipui tur kan tawn khât ṭhin deuh phei hi chuan kan van ruai ṭhin. Mual kan inliamsan zel bawk si. Kan hun laia tu leh fa phai lama lehkha zir tan Dak Inpuia TMO (Telegram Money Order) thawn leh lehkha pawimawh speed post-a thawn ṭhin bak thiam kan nei lo. Kan TMO thawn an college peon leh dak pute lamin commission (pawisa tlem) an beisei avanga a thlen hnu pawha an la pek duh lawk loh chang phei chuan a buaithlak ṭhin khawp mai. Telegraph-in kan ûm zui a, a kal sual chang phei chuan thla hnih dawn thang changte zuk awm a!

Tunah hi chuan Dak Inpui thlen ngai lovin mahni in aṭangin mobile an hmet zeuh va, Gpay in ti nge, an thawn zung zung ta mai si. Keini ang rual tan chuan dawr nghah pawh a nuam lo. Customer rawn innâwk nûlh nûlhin kan inhralh viau emaw ti ila, drawer-ah pawisa chhiar tur pawh a awm meuh lo. Mobile an hmet nawk nawk a, hei aw, an ti a, an khai liam leh mai ṭhin.

‘Ber’ thla kan hnaih chho leh ta, khawhar lunglengin thingtlang lam ṭhian hluite leh ngaih deuhte zan hnih khat riaka tlawha zin ṭhin kha kan tâptawm ta deuh si. Tunlai changkanna leh hmasawnna thleng mek - mobile, Whatsapp, Twitter, Youtube, computer leh pendrive an ti, min buaipuitu awm lovin kan chhuah thiamin kan khawih thiam leh der bawk si lo.

Hmanlai TV black & white lo chhuah hlima Aizawl khawpuiah pawh veng khatah pa neinung deuh chauhvin an neih lai hunte pawh min hriat chhuahtir. Aerial sang deuh raw tlâwn an phun a, tlangval aw ráwl ring deuh pahnih chung lamah leh hnuai lamah duty in, aerial her remtu tur dah a ngai. Chutah, Bangladesh Dhaka khawpui aṭanga lo kal, her fuh chauhvin kan man thei. World Cup final a fiah deuh beiseia zanlai thleng dawn dawna kan en hun laite pawh min hriat chhuahtir e.

Khawvel hmasawn leh danglam zelte hi keini ang rualte tan pawh hian hmuh tur leh sawi tur a va tam em. An han indote lah hi an inrâlsai em ni chu aw tih tur a ni. Engtin tak hma hi la sawnin changkang chho zel ang i maw!

- Lalhmangaiha Sailo, Holy Cross Bakery, 9436360275