Written by
- Lalhruaizela Fanai
PGDM (Financial Management)

Aizawlah in hmun/ram man a sang lutuk em?

Pawisa hlutna tlahniam (inflation) hi khawvel hmun tin maiah mipui nawlpui (middle class tia kan sawi ṭhin) titi luahtu ber a ni a. Hetiang zingah hian Mizoram, a bikin Aizawla kan titi luahtu ber pakhat chu in luah man sang chak leh in hmun man pung chak lutuk hi a ni awm e. He thil hian mi tin deuhthaw min nghawng avangin nuai liam mai mai theih a ni lo a, chuvangin, Aizawlah in leh lo economics hi chik deuh hlekin kan han chhui dawn a ni.

A tlangpuiin thil man a pun hian dem tur kan zawng ruai a, a mawhphurtu nia ngaiin politician te, in hmun neitu te, smuggling-a inhnamhnawih te, eiruknate leh mi duhâm nia kan hriatte kan mawhpuh zung zung a. Thil nih dan kan chîk tawk loh avangte leh kan hriatthiam tawk loh avangin heng kan mawhpuhte hi thu dik ber emaw kan ti fo mai. He kan ngaihdan nghet tak mai hi thil nih dan dik tak min hmuh hmaihtirtu a ni fo a, a pawi hle a ni. Thil man sang nazawng hi thil ṭha lo anga ngaih vek pawh a dik hlel deuh a. A lehlamah ram hralhtu leh in luah man teltu tan sum hnar a lo nih ve tho avangin uluk takin ngaituahna hman a ṭul. Ngaihtuahna kan hman thiam nan leh chhiar a nawm zawk nan thupui têin ṭhen hrang ta ila.

1. In leh lo nihna chi hnih

In leh lote hi chenna atan ngawr ngawra hman leh sumdawnna atana hman a awm a. Sumdawnna atan hman a nih hian in luahtu leh ram lei duhtute’n an ngam huai deuh ṭhin a, a chhan chu sum thawh chhuahna hnâra chantir leh tho a nih ṭhin vang a ni. Hei hian chenna in atana hmang duhte tan in leh lo man a ti to tel ta ṭhin a ni. Khawpuiah chuan sumdawnna atana in leh lo hmang duh an tam avangin in luah man a sang ṭhin a, hei hi Aizawlah, a bikin a laili laiah leh district capital lûn zual deuhahte chuan a thleng chho mek zel a ni. Mizoramah chuan Aizawl hi sumdawnna hmun lian ber a ni a, chuvangin, in leh lo man a to deuh ber ang bawk hian, India ramah pawh kan sumdawnna hmunpui Mumbai-ah chuan in luah man a sang ber a. Hei hi khawvel kalphung pangngai, mihring mizia aṭanga lo chhuak mai a ni a, chî-âina tur a awm lem lo.

2. Hlutna phawrh chhuah (value unlocking)

Value unlocking hi ‘thil hlutna phawrh chhuak’ ti ila a hriatthiam theih awm e. Aizawl hmun kilkhawr deuha kan ngaih leh district capital ṭhenkhatahte ram man a rawn pun chhoh hian mi tam tak chu kan mangangin kan phun nasa a. Ram man a san chhohna chhan hi ‘value unlocking’ vanga lo thleng a ni. Kan duham ta viau tihna lam a kâwk lo. Sorkar project vangte pawhin ram hlutna nei em em lo ṭhin khan pawisa thawh chhuah theihna a rawn neih tak avangin a man a rawn pung ta ṭhin a ni. Hei pawh hi value unlocking chi khat tho a ni a, khawpui chhehvela ram man rawn pung chho nen hian a danglam lem lo. He thil tichiangtu chu Falkawn-ah Zoram Medical College a awm hnu leh hmaa a chhehvel ram hlutna a pung ta sawt hian a tichiang awm e. Kan chhehvela hmasawnna thil thleng avang hian kan ram pawh a lo hlu ta sawt zel tihna a nih chu.

3. Central sum leh ILP

Zirchianna tharlâm berah chuan India ram state zingah chhiah khawn khawm zat aṭanga tehin Mizoram hi pawisa dawng tam ber dawttu kan ni a. Heng sumte hi kan hlawkpui a, hma pawh kan sawnpui em em. Hetih lai hian, pawisa lêng a tam chuan thil man a tipung tel ve zel bawk. Tin, Keynesian Economics changchawia sum hi hman chhuah a ni ṭhin a, market-in a mamawhna tak ni loah ram hmasawnna scheme tam takah sum a chhuak nasa lo thei lo a, hei hian sum chuang a siam nasa ṭhin. Sorkarin sum a hman chhuah lo hîp theia sumdawnna lian tham ṭhang zel tur hi kan state a kilkhawr avang leh indaidanna ILP kan neih avangte hian sum lêngvâkin lei tur a hmu lo ṭhin bawk. Kan pawisa hi Mizoram a chhuahsan hma chu investment atana kawng awmchhun lamah a kal ta a, chu kawng awm chhun ni rih chu ram lei leh hralh chhawn a ni deuh ber. Chuvangin, he lamah hian sum kan khawlin kan siam nasat phah a, hei vang tak hian ram man a pun nasat phah ta a ni.

4. Ngaihruatna:

In leh lo man chungchanga nghawng nei lian tak pakhat chu ngaihruatna (speculation) a ni. Speculation kan tih chu – investor-te’n thil man pung zel turin emaw, tlahniam tura an rin lawk avanga vawiina a hlutna aia man sang emaw, hniam emawa thil lei leh hralh an kalpui sawina a ni. Entirna’n, tuna hlutna nei em em lo anga lang lemziakte dahṭha vang vang ta ila, hun eng emaw chen a liam hnuah a hlutna a lo pung ang tia beiseina ang hi speculation chu a ni. In leh lo lei leh hralh chungchangah pawh hetiang hi a tam hle. Amaherawhchu, ‘price bubble’ (man puarpawleng) a awm tawh em tih hriat erawh a har hle thung a, a awm anga sawi pawh hi rin thu mai a ni.

5. Khawpui a pêm khawm:

Khawpuiah zirna ṭha duh vangte leh eizawnna tur a tam zawk vangtein kan pêm khawm nasa. Hei hi Mizoram bika thleng a ni lo a, khawvel pum huapa thil thlen dan pangngai a ni. Thingtlang leh khawpui mihring cheng zat ratio en pawhin a inthlau viau ṭhin. Mihring kan pêm khawmna hmun khawpuiah ram hlutna nasa takin a pung a, chu chuan a man a tipung ve leh ṭhin. Aizawl leh a chhehvela in leh lo man a to viau tawh lai hian Mizoram hmun ṭhenkhatah ram inṭheh maite a la awlsam a, a man pawh a pung lem lo a ni.

6. Ngaihtuah zui atana pawimawh:

A tira kan sawi tawh angin, mi nawlpui hian smuggling leh eirukna hi in leh lo man pun chhanah kan puh deuh ber a. A thu hma lama kan sawi tawh aṭang khian heng hi in leh lo man pun chhan a ni lo tih kan hrethiam tawh awm e. Khing bakah khian Mizoram GSDP cheng vaibelchhe singli (40,000 crore) velah hian smuggling hian cheng vaibelchhe engzat nge a rawn thawh ve en thei ta ila, a tam viau a rinawm loh. Eirukna avanga sum lêng vel pawh hian sorkar sum dang ang thoin market-ah lei tur a zawng ve a, thil man tisang thut bik turah dah ringawt hi chu a felhlel deuh mai thei.

A bul ber zawk chu–money supply (sum che vel) tam chho zel karah a tihpunna leh khawlna ṭha, dik leh hlâwk kalna tur kan state-ah hian a la awm loh vang a ni ber zawk a ni. State dang lian zawkah chuan company din nante leh thil siam chhuah nante leh company ṭhang mek leh lian zawkahte hlawkna nei ve turin an sum dahkhawlin an tipung a, keini state-ah erawh hetiang kawng zawhna tur hi a la awm tlat lo. Sumdawnna kan tih hian dawr hawna mi siam sa zawrh chhawn hi mi tam zawkin kan la hriatthiam dan a nih avangin sumdawnna lian tham sum tihpuna dah khawlna tur chi company siam tihte chu kan rilruah a la thawk meuh lo. Thil ṭha lo, kan hriat lar sate hian engkim a nghawng kher lo a; thil ṭha nia kan hriat hian a ṭha lo zawngin nghawng a nei ve thei tho bawk tih hi rilruah dah a ṭul awm e.

7. Sorkar tana hmalak theih dan:

Sorkarin in leh lo man pung nasa tur thunun nan hian chhiah a hmang fo ṭhin. Tuna Aizawla ram man tipungtu pakhat chu ram leitute’n rei lo te hnua hralh leh ang chite hi a ni thei awm e. Hetiang thunun (control)-a inkaihhruai nan hian sorkar hian ram leitute’n rei lo te hnua an hralh leh hian chhiah (tax) hran la ta se la. Hei hian hetiang ‘land flipping’–ram lei a, a man lêt deuh thawa hralh leh zung zung hmanga sumdawnna hi a titlemin, ram man pung hluai tur a tiziaawm ngei ang.

Ram ruakah chhiah a lak theih bawk a, hei hian ‘speculation’ (ngaihruatna) vanga ram neih satliah a titlem thei bawk. Sawi tawh angin, khawpui chêp zual laiah mihring inhnawh tâwt lutuk avangin ram man a sang viau ṭhin a, hei hian town planning chungchangah pawh harsatna chi hrang hrang a thlen thei a ni. Hetiang tihziaawm nan hian hmun lûn zual laia sumdawnnaah ‘versement tax’ te la ta ila. Hei hian tâwt taka sumdawnna hmun inhnawh khawm nasa lutuk tur a tiziaawm ve theiin a rinawm. Amaherawhchu, chhiah lak a nih reng rengin nghawng chi khat aia tam a nei zel tih hriat erawh a pawimawh hle a, uluk taka a nghawng tur enfiah hmasak a tul ang. Real estate lamah investment mumal tak a awm theih nan sorkar pawhin business hîp thei zawnga a kalphung a siamrem a ṭul. Heng business-te hian in luah tur an rawn sak chuan in luah man a tlahniam thei bawk a, khawpui pawh a zauh phah zel thei a, thingtlang lam aṭanga pêm lut duh tan pawh remchanna a siam tel thei bawk.

Kan sawi bakah hian in leh lo man pung uchuak tur ven nan hian hmalakna tur ṭha zawk tam tak sawi tur a awm ngei ang. Chutih rualin, kan hmalakna eng pawh ni se, ngaihtuahna hmang belh zawng ni lo a, a khap tawp zawng leh a man bithliah zawnga hmalakna ni lo hram se la. Khap leh bithliah hian hmasawnna aiin a ruka tih (black market) a tipung zawk a ni tihte hre thar leh ila. Hemi chungchang pawh hi article dangah a hranpain kan ziak leh dawn nia. 

- Lalhruaizela Fanai, PGDM (Financial Management)