Written by
- Machama Tlau
Kanan

Brig Ṭhenphunga leh a makpa thusawi

A chanchin tlangpui : Zofate tana lei arsi lian tak, Mizo lal fapa aṭanga India sipai lal, chuta ṭanga Mizoram lalber CM ni zel, a hrechiang apiangin an ngaihsan, Pathian ring tlat, mangangten an thlamuanpui, duhsak bik leh thlei hranna nei ngai lo, fing leh huaisen, dikna keng, hmathlir nei mi, mi chapo lo Brig. T. Sailo hi Ṭhuampui khaw lal Vanchheuva Sailo leh Hrangvungi-te fapa neih chhun niin March, 1922-ah a piang.

A nu hian a fate ho chu Kristian zirtirna ṭha tak hnuaia ṭhanlentir a duh avangin Ṭhuampui khaw lalnu nihna chu kalsanin missionary hmasate bel hnai turin a fate nen lal in chhuahsanin a fate a hmeithaipui ta a ni.

Aizawl pa lar PS Dahrawka fanu Thansiami nen Sept. 17, 1947 khan Dawrpui Kohhran Biak Inah Pastor Thanga’n a kutsuih a. A sipaina hmun aṭanga nupui nei tura a rawn haw chu thuamhnaw a hawn tlem lutuk a, sipai uniform takngial pawh a hawn loh avangin Aizawla sipai officer Lt Col Williams-a sipai uniform hawhin, Biak inah hawh chawp thawmhnaw inbelin nupui a nei a nih chu. Fa pali an nei a:

1. Lalsangliana Sailo (1948) h/o Lalngaihawmi,Kanan

2. Lalhmangaiha, IRS (1950) h/o Malsawmi, IRS, Kanan

3. Baby Laldingliani, IRS (1951) w/o DP Singh, IAS, N. Delhi

4. Dr. Lalrinliana Sailo, MD (1954) h/o Zodinmawii, Chawlhmun

1966-ah (kum 44 mi a nih lai) Brigadier-ah hlankai a ni a, sipaia chawmawina sang AVSM pawh a dawng hial a, kum 1973 ah sipai aṭangin a chawl. Mizo mipuite kohna chhangin Human Rights Committee dinin, a hnu zelah political party a din a. Hun rei lo te chhungin a hlawhtling em em a. Chief Minister atan ṭum hnih thlan tlin a ni. Kum 1999-ah Padma Shree Award a dawng bawk.

Kum 2014 kumtawp lam aṭang chuan lung lam ṭhatlohna avangin harsatna a nei ṭan a. March 27, 2015 chhun dar 11:55 khan chatuan ram a pan ta a, vui a nih hnuaha chenna compound-ah March 28 khan an phum.

Mi bik Pu Ṭhena chu a bika sawng­bawl a ni : Zofate tana mi bik a nih angin Kanan YMA pawhin a bik taka Pu Ṭhena vui dan tur kan ngaihtuah. YMA Committee chuan kan din tirh aṭanga kan la tih ngai loh angin, Pu Ṭhena phumna atan thlanmualah emaw an inah pawh ni se an duhna ber thlan kan phalsak.

Heng mai hi a la ni lo. YMA hun tawp zan, a zan thumnaah Kanan Branch-in kan tih ngai reng reng loh, Khawhar ina kal turin information mike aṭangin kan au a. Mizo incheina kan neih ang anga hmanga inthuam bawk tur a a ni a. YMA Chhang zaipawl an zai bawk a ni.

Hemi zanah hian a makpa DP Singh, IAS (Rtd), N. Delhi chuan thu a sawi ve a, heng hi a thusawi chu a ni.

A makpa thusawi : “Brig T Sailova makpa, Laldingliani pasal ka ni a. Lo kalkhawm zawng zawng hnenah lawmthu ka sawi e. Tu nge Brigadier-a chu? Kan Brigadier-a kha enge a innghahna, eng principle-in nge a nun kha kaihruai? Eng anga hriatreng nge a duh ang? A pawimawh chu Mizo mipuite hian eng ang takin nge amah kha kan hriatreng ang? Heng zawhnate hi a dam laia a mizia hmangte leh a nuna a thiltawn leh hmachhawn ngaihnawm tak takte hmanga chhan ka tum a ni.

Kum 2002 khan a tu leh faten a piancham kum 80-na lawmsak tumin an inbuatsaih a, a hma daih aṭangin chhungkuain sawm tur bik kan siam a. Chutia sawm tur bik list an siam chu a ti hrehawm ta tlat mai. A chhan ka zawh chuan ani chuan, “Engtinnge ka mite zingah sawm bik neia inthliarna ka siam theih ang ? Chanchinbua chhuahin, mi zawng zawng sawm rawh u” a ti ta a. Mak ti takin kei chuan, “Aizawl pum huapin maw ?” ka ti a. “Ni lo, Mizoram pum huapin!” tiin min chhang. Chu chu kan Brigadier rilru puthmang dik tak chu a ni. A nunah mitin an leng vek a ni. A mite zawng zawng a hmangaih a, anni pawhin an zahin an ngaisang bawk a ni.

A vuini khan in hmu ṭheuh a. Sipai thuama inthuam tam tak, a ruang chunga zahna chibai buk hnuhnung buk tuma intlar tamzia kha! An mi ngaihsan ber, an hero thlahliam nan chuan a va inhmeh em! A chhan chu ani kha a bul aṭanga a tawp thlengin sipai dik tak a ni. Chu chuan a chanchin ama’n a ziakna bu hming- ‘A soldier’s Story’ a hrilhfiah chiang hle a ni.

Vawi duai lo, kei ngei pawh hian a nunphungah leh a invawnna leh thununnaahte khan a sipaina ka hmu ṭhin a. Dinhmun ropui taka a dinna chhan pawh hi - a rilru leh a taksa fel taka a thunun tlat vang ka ti lo thei lo.

Brigadier-a hian thingtlang loneitute awlsam taka ṭhiana a siam mai ṭhin ang thoin Prime Minister leh President meuhte pawh awlsam takin ṭhianah a siam mai thei ṭhin a ni. Kum sawm kal ta khan a ṭhian hlui, hun rei tak a hmuh tawh loh PM Manmohan Singh hmu tura kal hi ka ṭawiawm a. Kan luh rualin Brigadier-a chuan, “Ka thih hma ngeia ka ṭhian hmu turin ka lo kal a ni” a ti a. Prime Minister chuan hmel hlim tak pu chungin, “Ka ṭhian, India hi nangmah chân turin a la inpeih lo a sin” a lo ti ve a (My friend, the country is not yet ready to lose you).

Kan Brigadier hian mize danglam tak mai a nei a. Ram leh mipui tan kum sawmthum chuang lo thawk tawh si hian, vawi khat mah MLA emaw Chief Minister emaw a nih lai chanchin a sawi ka hre lo. April 2014 vela a taksa chak loh zual aṭang khan a hringtu nu chanchin - a tana a inpekzia te, a tumruh leh chhelzia te, a huaisen leh chhelzia te, mi a hneh theih dan te a sawi tam hle a. Heng zawng zawng hi anu hnen aṭanga a chhawm leh zir chhuah a lo ni. A naupanlai leh a sipai ṭanlai a sawi tam hle a. Indopui lai a sawi ngun hle. Indopui laia Japan sipai pakhatin chemsei (samurai) a pek chu chhuang em emin a phawrh fo ṭhin.

India chawimawina sang, Padma Shree Award meuh dawng tawh mah ni se, sipaia a ṭan laia sipai chawimawina sang AVSM a dawn chauh chu a sawi ṭhin.

Thil dang, amah tiropui em emtu chu, March 27-a a boral khan thil ropui - ro, sum leh pai engmah a thihsan ka hre lo. Sana (wristwatch) takngial pawh a neih ka hre lo. Thawmhnaw pangngai te te (simple) bak a thihsan ka hre lo. Amah ang hi pakhat chiah ka la tawng a. Chu chu Mother Teresa a ni. India sorkar officer ka nih lai, kum 1987 khan remchang tak maiin Mother Teresa kha thilpek cheque cheng nuai 18 (18 lakhs) ka hlan ve a. Ani chuan hman ngaihna a hriat loh thu leh bank account takngial pawh a neih loh thu sawiin lawm takin min pe let a ni.

Kan Brigadier pawh heti ang mi hi a ni. Kum 60 chuang - Officer, MLA leh CM-te lo ni tawh hian a hun tawpah hian thil hlu, ro, sum leh pai engmah a nei lo a ni.

Heng mizia leh nihphung ngaih­sanawm leh entawntlak tak tak bakah hian Brigadier hian, Mizoram hmasawnna atana ruhrel a lo chhawp tawhte hmang hian amah hi hrereng turin Mizo mipuite hi a duh ngeiin ka ring tlat a. Mizoram intodelhna tura a suangtuahte leh beisei te, ṭhangthar leh ṭhalaite tana hna zik­tluak tak leh innghahngamna a awm theihna tura a hmathlir te, Mizo hnam a chhuanziate leh mimal zalenna (human rights) atana tha a lo tawh ve tawhte hmanga hriatreng hi a duh ka ring a ni.

Nimin khan taxi driver Rinmawia’n he hmun hi min hruai thleng a. Kanan Venga kal ka duh thu ka sawi chuan , “Brig. T. Sailo inah maw?” a ti nghal a. “I hria em ni?” tia ka zawh chuan, “Aw, hria e. Mi famkim alawm” tiin min chhang a. Chu chuan Brigadier-a nihna a khaikhawm ta berin ka hria - sawisel bo, Zopa sawisel bo.

Ka rawn kalsan Delhi-a kan in lamah pawh Brigadier-a hriatrengna leh sunna hun an lo hmang a. Pu K. Kipgen, IAS (Rtd) chuan, ‘Mizoram pa chhuanvawr leh India hmarchhak state zawng zawng tana entawntlak leh ngaihsanawm,’ tiin Brigadier hi a sawi a ni.

Ka sawi zawh hmain, Brigadier-a hi Pathian malsawmna tam takin a vur a ni tih hi ka sawi duh a. Ṭhaber nia a rin angin a nunkawng a zawh thei a. Chu rinna chu a nunchhuahpui a, mi tlemte chauhin an zawh theih nunkawng chu a zawh tluan a ni.

Khawtlang mipuite leh YMA chung­ah lawmthu ka sawi a. Min lainatna te, tawrhpuina te leh heti ang taka Brigadier-a in chawimawi hi amah tiropuitu a ni. A hringnun ropui tak tawpna hi a ropui hle a ni (What an end to what a life!). Tehkhin rual loh hmangaihnate leh khawngaihnate kan chunga in lantir avang hian kan lawm takzet a ni.