Written by
- Dominic Chawngzela

Kohhran huang chhunga pawl hrang hrangte hi a ṭul ber em?

Mizorama sakhaw lian ber chu Kristianna a ni a, 2011 Cencus-in a tarlan dan chuan mihring za zelah sawmriat pasarih (87%) hi kan Zoramah Kristian an ni a, Mizote chu 98% Kristian kan ni. Mingo missionary pahnih Rev. JH Lorrain leh Rev. FW Savidge ten 11th January, 1894-a Sairang an rawn thlen aṭang khan Kristianna chu a arh zawngin a ṭhang chho ta zel a tih theih a. Tichuan, kum 100 a lo ral takah chuan kan population pawh lo pung zelin, kum 2024 a lo her chhuak a, zirchianna ṭhenkhatin a tarlan danah chuan kan Zoramah mihring 12,52,000 vel kan cheng tawh a chhut a ni.

Kristian ni siin denomination (pawl) hrang hrangah kan inṭhendarh a, Apostol-te aia hre zawk leh changsang zawk ang maia inngai ropui a, an chanchin ṭha hrilte leh kan sap missionary-te chanchin ṭha hril pawh chu duhtawk mai lova chinchin ṭha dang a awm dah lawng maw ti ni awm fahran hian a thar leh a dangdai, a rau zawk leh a thiangzau zawk chu paw chhuak zelin vawiin thlengin pawl kan tih kohhran ni ve a inchhal hi a za nufa tak meuh meuh kan Zoram, ar hmai tiat lekah pawh hian kan tling hial tawh a ni. Kohhran chu Krista taksa a ni a (Ephesi 1:23), Lal Isua chu pakhat chauh a nih angin kohhran pawh pakhat chauh ni tur awm zawk tak hi he leia mihringte’n pawl (kohhrana inchhal) kan din ve ngawt hi chu van lamah hian zawhna chhan hleihtheih loh an hmachhawn ve nual hian a rinawm! Engpawhnise, chung chu ka sawi tam ka tum lo va, ka thupui lamah hian ziak lut dawn ila.

Denomination (pawl) hrang hrangte hian anmahni tichak turin pawl hrang hrang kohhran committee hnuaiah an din thleh thluah a; sawrkar hnuaia department hrang hrang awm ang mai hian anmahniin an inrelbawl ve tlangpui bawk. Chung zingah chuan–ṭhalai pawl, hmeichhe pawl, mipa/pavalai pawl leh a dangte an kat nuk mai a ni. Heng pawl hrang hrangte hi kan mamawh em, a ṭul ber em, tih erawh kan inzawh nawn fo a ṭul tawh hlein ka hria. Chhungkua chu kohhran tê ber, klohhran inṭanna tiin mithiamte’n an lo sawi ṭhin a; chhungkua aṭang chuan khawtlang leh ram dinhmun te, kohhran/pawl chak leh chak lohnate pawh a lo inṭan ṭhin. Chu chhungkaw pawimawhna leh hlutzia hmuh kânin a lerah rawngbawlnate hi kan kalpui ta zawk em mi ni ang a, Hmaradesh-ah hian awze mite aiin a percentage-a lakin inṭhen kan tam zawk a, hnuchham in lian tak tak te a kat tak fur ni!?

Chhungkuaah chuan nu leh pa an awm a, Pathian laka an rochun fanaute enkawl seilen chu an rawngbawlna hlen tur pawimawh ber a ni. Chhungkua a fel loh chuan hnathawhna hmun a fel thei lo va, chhungkaw innghahna ber leh berampu nu leh pate’n an beram (an fanau)-te pawl thil programme avanga an chhuahsan fo chuan chinghniate tan seh a awl viau tur hi a lo ni reng mai. Lung delh loh thing delh loh nafam chu an fanaute pawh lo ṭhang lianin, an nu leh pate ṭawngkam chhuak leh an thil tih aṭang chuan thil tam tak an lo zir chhuak ta a. Sial râng chuan sial râng a hrin chang a awm a, sakawlin beram a hrin daihte pawh sawi tur an awm ve châwk bawk! Rawngbawltu fa ruih theih thil avanga an nun pamhmai ve tak tak ka tawng ve nual tawh a, pate zu in reng mai, a in loh chang pawh a nam reng kan tihte pawh hian fa fel tak tak leh hlawhtling tak tak an hring ve châwk bawk. Hei hian a tihchian em em chu, chhungkaw inenkawlna leh inrelbawlnaah nu leh pain an mawhphurhna hlen a pawimawhzia hi a ni.

Thawhṭanni zanah dar a ri a, ṭhalai rual tam tak nalh tak leh smart takin, rimtui chi tinreng nen a mawi thei ang berin biakbuk kan pan khawm ṭhin a, darkar khat vel inpawlhona neih ṭhin a ni. Thawhlehni zanah chuan a tlangpuiin committee leh hla zirte a awm a; Nilaini zanah dar a ri leh a, inkhawm turin chhungkua a rawngbawltute chu an kal khawm leh suau suau ṭhin. Ningnani zan hi chu awl zanah dah ang u han ti ngawt dawn ila, mipa pawh lam emaw hmeichhe pawl lamte chuan an puala inkhawm ve an awm nuk bawk a. Chu mai a la ni lo, Zirtawpniah chuan committee emaw, hla zir emaw, eng eng emaw tih nan hman leh a lo ni leh a. Inrinni chhun hi hnatlan nan a rem em em lehnghal a; pawl hrang hrang ka han tarlan takte khian inhlawh nan, pawl sum tuak nan tiin in lama an chawi zawh loh leh an thawh peih loh ṭha ṭha chu pawl tan ṭhahnemngai takin budget tlak hmasa ber nih loh hlauvin kan hmanhlel ṭhin a ni. Tichuan, zan a lo ni leh a, dar a ri a, inkhawm a lo ngai leh a. Khing pawl hrang hranga OB emaw executive committee member chin tana inkhawm loh chu an kaihhruai member-te chuan an hmu ro riau hian an hre tlat ṭhin bawk a, inkhawm loh ai chuan tiin muthlu tur ringawt pawhin mi mitmei an ven vanga inkhawmte pawh hi kan kat nuk tawh hian ka ring. Pathianni serh rawh, tih thupek min petu thu zawm a lo har lo viau mai a, Pathianniah chuan vawk sa leh anṭam chhum pawlh dul hmul khât pharha kan ei hnu chuan, ha kher pahin dar ri kan ngaichang a, kan thuam famkim nen chuan biakbuk lam kan pan leh ta ṭhin a ni. A la tawk mai lo, chawhnu lamah inkhawm a awm leh a, chu chang a ni lo, ṭhalai pawl lamin tlai lamah fellowship an nei veleh bawk a; zan lamah dar a ri leh a, inkhawm a ngai leh bawk.

Hetiang reng renga kar tin hun kan hmannaah hian eng ber hi nge Pathian rawng kan bâwlna chu ni ta ang le? Kohhran inṭanna ber leh a tê ber kan tih chhungkua hi kan hualsuat ṭan hle tawh a, chhungkua anga thil tih ho aiin a pawl anga inpawlhona hi kan uar tawh zawk si a. Heng vangte hi a ni mai lo maw, heti tak maia kan ramin hmasawnna rahbi a rah ṭhelh a, inṭhen kan tam ber a, natna ṭihbaiawm pui pui tamna ber state kan nih reng ni? Kan kawngte chu thaichhawninu tual lenna emaw tih mai turin fûrah motor tlanna tlak loh a kat nuk mai a ni.

Aw ringtu, pawlah i mawhphurhna chu i lo hlen ṭha viau a ni thei e, in pawl budget-te chu sang tam takin i lo khûmpui ṭhin pawh a ni thei e, inkhawm zawng zawngte ṭhulh miah lova kalin, kum tam tak inkhawm kai kim lawmman pawh i lo la tawh a ni thei e, nimahsela, chhungkuaa i mawhphurhna, pa i nihna ang te, nu i nihna ang te, fa i nihna ang tea i mawhphurhna hlen kha a va hun tawh tak em! Hei hi kan ngaih thutak a, heng hmasawnna ropui tak min thlen thei lotu, van kai chaw ringtute hluisak thei si lo pawl hrang hrangah hian kan intlak ral mai hi a hlauhawm tak zet a ni.

Pa ber uapna in chhungah chuan naupangte thla a muang a, nu berin a fate arpuiin a tui a awp ang maia a awpna hnuaiah chuan fate’n sual kawng an zawhna chance a tlem em em a ni. Inngaina a, inngai a, inthlahlel tur chuan kan inhmuh tam a ngai a, thil kan tih ho tamte a ngai a; chutiang chiah chuan chhungkuaah pawh a ni ve bawk. Kan fate aia ṭhenawm khawvengte fanu kekawr hâk tight lutukte kan vei hi a hun tawh lo va, kan chhungkua aia ṭhenawm motor nalh tak neite an neih theih dan chhui reng renga hun hman pawh a hun tawh lo. Lo nung ve tawp mai rawh se. Ṭhenawm khawvengte chhiat tâwk hi chu kan la inpui liam liam a, kan la intuarpui thei, kan Mizo society-in a ken tel tlat a nih avangin. Nimahsela, ṭhenawmte’n in lianpui chhawng tam tak an sak a, motor nalh tak tak an han neih tawh chinah hi chuan inlawmpui ahnekin kan khua a sik emaw tih mai tur hian kan er ṭang zelte hi whatsapp video viral-a pa pakhat nam phel phuala committee-naa a sawi ang deuh khan "I sim ang u" kan ti thla ve rawk teh ang.

A ni vek e, ti turin zir chianna ka nei hran lo, nimahsela, nang, he thuziak chhiar tu ngei pawh hian han ngaihtuah let chhin teh, a bik takin chhungkaw nu ber kohhran pawl, NGO leh party politics lama inhmang tak, mahni in lama fanaute uap hman reng reng lo chûnnu chuan fa ropui tak a chher chhuak mawh viau mai. Eng anga lehkhathiam sang pawh ni se, fate bul aia heng pawl hrang hranga hun a hman tam zawk miau chuan naupang ṭhan lenna atan a duhawm loh hle a ni. A hmasa lama ka han sawi kha thlipna siam dawn ila; chhungkaw pa zu in mi, tlai tin a in loh pawha nam ṭhin kan tihte’n fanau fel tak tak an chher chhuak lawi site hi han ngaihtuah let chhin teh, an nute hi pawl leh thil danga inhmang tak an ni lo tlangpui asin. Pa ber ruih bo chang pawha arpuiin a tui a awp anga awp tlat ṭhin mi chunnu an ni ngei ang. Chutiang nute chuan thiamna sang tak nei lo mahse, Pathian laka an fanau rochan chu ro hlu ber an ni tih hriain, a rilru leh a theihna zawng zawng chu a fate tan a hlan a, mi chhungkua leh pawl dangte vei lovin a fateah chuan a theihna zawng zawng a hlan zawk a. Chutiang nu ngei chuan a ni ram hruaitu ṭha, officer fel tak tak leh zirtirtu ṭha tak tak, rawngbawltu ṭha tak tak chher chhuak ṭhin ni. Aw nute u, hmeichhe pawl lian hrang hrang lama invaivung viau a, puipun nia dawhsana designer kawr mawi tak inbel a, Mizo puan sing chuang man leh shawl bah fual pui puite nena in ṭhut lan hian in zahawm lo va, kan ngaihsan phah viau lo che u a ni tih min lo hriatsak u la. In chhungkhura i pasal fanaute i enkawl dan leh an khawsak dan aṭangin i nihna hi kan lo teh tawh zawk ṭhin.

Chutiang bawkin pate u, hun awl a awm apiangin hnatlang reng bik suh u, in nupui fanaute tan hun pe ve ṭhin rawh u. Ṭhalaite’n hla an zir a, a ṭha e, nangni mipa pawl emaw pavalai pawl leh zelte hi chuan a pawl ang hian ti ve vek kher lo teh u, tih hi in fate duhthusam a ni ve tho a nia. Nu leh fate inkara intihthiam lohna a awm chang pawha thu chalrem ber tur chhungkaw chief judicial magistrate ber i awm loh chuan khawi lai tlangval âwlthawng deuh emaw, khawi lai pathlawi tharlamte’n thutlukna an lo siam khalh hlauh dah ang che. Chuvangin, i nupui fanaute chu hun pe tam la, luiahte kalpui la, chawte han ei chhuahpui la, park emaw, hmun thawveng zawkahte hruai ve ṭhin rawh; a inchhirawm loh teh a nia.

Kohhran rawngbawlna tia pêng hrang hrang kan neihte hi kohhran tichaktu atana kan dinte an ni vek a, nimahsela, kohhran tê ber ‘Chhungkua’ kan hlamchhiah leh hlauh thung chuan kan din chhan hi a phet tlat a ni. Hawh u, i ngaihtuah ṭha leh ang u. Pawl anga thil tih leh thil zir tam lutuk te, inkhawm tam lutukte hian chhungkua min ṭhendarh a, beram vengtuin khaw thima mi fate kan vei a, kan va ṭawngṭai a, kan hallelui dum dum lai hian, in lama vengtu nei lo kan fate chu chinghniate’n an châng reng a ni tih hriain, haw u, chhungkuaah i kir leh ang u khai.


- Dominic Chawngzela