Written by
- Dr. Laldinpuia.

CYCLONE REMAL AṬANGA KAN ZIR CHHUAH TURTE (International Day for Disaster Risk Reduction–13th October pual)

October 13 hi International Day for Disaster Risk Reduction a ni a, kum tin chhiatna thleng thei laka invenna leh kan tawrh nêp theihna atana inzirna ni-ah hman a ni ṭhin. Kum 2024-ah hian he ni thupui atan ‘Discover the role of education in protecting and empowering youth for a disaster–free future’ thlan a ni a. Chhiatrupna lo thleng ṭhinte a reh theih nan inzirtina neih tam a pawimawh a, ṭhalaite thatho taka kan chet ho theih nana ke kan pên zel pawh a ṭul viau. Rilru leh taksaa chhiatna hrang hrang nghawng tuar nasa zingah ṭhalaite hi kan tel a; keimahni tho hi chhiatna laka mi dangte thlamuan leh ṭanpui tura che chhuak ṭhin kan ni bawk. Chhiatna kan tawh ṭhinte aṭang hian kan inzir ang a, kan tih fuh lohte leh hmasawn kan ngaihna laite kan chhinchhiah ang a, hma lam kan pan zel ang. Khuarêl chhiatna leh kan tawn buak chhiatna chi hrang hrangte hi tâwk fo ṭhin ram ni mah ila, chhiatna lo thlen hma leh a hnua chêt lak dan hmang kan thiam a, a hun tak zela che chhuak tura kan ṭhanharh phawt chuan, ‘Chhiatna tâwk thei ram ni si, mahse, tuar nêp ram’ kan ni thei ngei ang.

Kan ramin a hnaih ber tuipui Bay of Bengal hi thlipui/thlichhia (cyclone) insiam tam berna hmun a ni a, tropical cyclone 80% zet a insiam a, chhiatna pawh a thlen tam tawh hle. Cyclone hi metre 50 china thûka tuifinriat tui lum zâwng chu 26oC chin chung lam a nih hian a insiam thei a. Tuifinriat tui lum a tam zawh poh leh thli chhe tleh hun chhung a rei mai ṭhin. Cyclone Remal hian ni 4 leh darkar 12 chhung a awh a, a tleh thui zawng km. 1,294 a tling. India tuipuia cyclone insiam zingah chuan kum 2023 June thlaa Gujarat state nuaitu Cyclone Biparjoy kha a tleh rei ber a, ni 10 zet a awh. May ni 16, 2013-a Mizorama school kan chawlh phahna Cyclone Mahasen khan ni 8 zet a awh bawk. Cyclone hming hi Indian Ocean hmar lam te, Arabian Sea leh Bay of Bengal hnaih ram 12-te hming phuah, thlipui a insiam aṭanga a indawt zela hming atana hman a ni a; Cyclone Remal hi Oman ram phuah niin, ‘sand’ (lei, vaivut) tihna a ni.

May 24, 2024 khan Cyclone Remal hi Indian Ocean hmar lam, Bay of Bengal tuipuiah a insiam ṭan a; thlipui hi a tleh nat ber ṭumin darkar khat km. 140 laia chak a tling hial. May 25, Pathianniah West Bengal leh Bangladesh a thleng a, a ken tel ruahsur pawh mm. 8.2 kan lo dawng ve a, May 26 & 27-ah mm. 21.8 & 80 kan dawng chhunzawm bawk. May 28 (Thawhlehni)-ah thlipui na zaul a reh a, mahse, he ni hi Mizoramah chuan chhiatna kan tawh ni a ni thung a, ruah mm. 205 lai kan dawng a ni (State Meteorological Centre, DST Aizawl). He thli chhe tleh hian Bangladesh, West Bengal, India hmarchhak leh Myanmar te a nghawng a; mi 84 lai an thi a; Bangladesh-ah mi 19, West Bengal-ah mi 6, Assam-ah mi 4, Meghalaya-ah mi 1 leh Mizoramah mi 34 an thi a ni.

May 27 zingah Indian Meteorological Department (IMD) chuan Cyclone Remal vanga ruahsur nasa leh thlipui tleh tur thu inrálrin a ṭul thu a puang a. Mizoram sorkar pawh a theih ang angin a inbuatsaih ve nghal a, May 27 zan laiah, May 28 (Thawhlehni) chu zirna in hrang hrang leh office khâr a nih tur thu puan a ni. Pathianni aṭangin khua a chêng ṭan tawh a, Thawhṭanni aṭanga Thawhlehni tuk thleng (darkar 24) ruahsur chu mm. 205 lai a tling. Thlipui tleh avanga chhiatna thleng sawi tur a awm loh laiin, a ken tel ruahsur nasa avangin lei a min nasa a, tui a lian bawk. Tlawng lui lian chuan kum 2017 kuma tuilian sâng lai ber chhinchhiahna a pel a; Aizawl veng hrangah lei a min deuh vek a, inkalpawhna pawh a ping tam a, thlanmual min a awm bawk. Khaw kar kawng a ping nasa a, Aizawl leh Zoram Medical College (Falkawn) inkar pawh kâwi tinah leimin nasa tak tak a awm avangin damlo leh mitthi pawh hlâng hmangin mi tlawmngaite’n leimin karah an zawn a ngai hial a ni. Electric hrui lakna leh ban tlu leh chhia a tam avangin ni khat chhung êng pek theih a ni lo a; Tlawng lui lianin Reiek kaia tui pump-na khawl 30 chuang zet a tihchhiat avangin thla 4 chuang zet chu Aizawl tui sem a mumal loh phah ta bawk. Ruahsur nasa nghawng hi a nasat em avangin May 29 (Nilaini) pawh sorkarin chawlh a puang leh a ni.

Thli chhia hi kum tin ṭum 2 emaw a aia tam emaw tleh ziah ang a ni a; Cyclone Remal ang reng renga kan ramin kan tuar nasat hi a la awm lo. Mi 34 lai an thi a, Melthumah mi 16 (ruang hmuh loh 3), Hlimenah mi 6, Salem Vengah mi 3, Falkawnah mi 2, Aibawkah mi 2 (ruang hmuh loh 1) leh, Kelsih leh Lungseiah mi 1 ve ve an thi a ni. Chhiatna hrang hrang thleng avangin mi 16 an hliam bawk (DMR, GoM). District hrang hrang khaw 167-ah chhiatna a thleng a, tuilian nasa avangin Sairangah chhungkaw 57 lai chu hmun him lamah an inthiar chhuak. Hlimenah hian leimin hlauhawm thei a la awm avangin he thu ziah lai thleng hian chhûngkaw 30 zet chu sorkar buatsaih hmun him lamah an riak chhuak a ni.

Eng nge kan zir chhuah tur?

Cyclone Remal avanga kan tawrhna hi kan ṭhenawm state dang aiin a nasa zawkin a hriat a; zir chhuah tur hrang hrang kan nei thei ang. Mimal leh chhûngkua anga kan tih theih a awm a, khawtlâng leh ram anga kan bawhzui ngaite pawh a ni.

1. Chênna hmun thlan fimkhur: Mizo pa chuan mahni in ngei din kan tum ṭhin. Kan sum neih dan azirin hmun awih lutuk lo leh hmun him ṭha zawn hrâm hrâm a ṭha. Mahni veng/ khua lunglên zawng a nih avanga awihtlân deuh pawh pawiti lova in leh lo din mai hi chin tam loh a ṭha. Khawpui leh veng hulûm deuh a nih avanga bawh mai lovin, hmun him zawk chu hla deuh pawh ni se, chhiatna laka himna atan chuan thlan zawk a ṭha.

2. In sakna leh chênna hmun him: Chhûngkaw tam tak chu mahni in ni lo, mi in luaha khawsa kan ni a. Chhiatna a lo thlen hian sorkar aṭanga ṭanpuina tam zawk chu in neitute kutah a lut ṭhin. Kan thil neih chân vek mah ila, khawtlang leh mimal aṭang bak chuan ṭanpuina a awm thei lo ṭhin. Leimin, kângmei, thlipui leh lirnghing laka hmun him tur in kan zawn a pawimawh.

3. Himna atana insenso hreh loh: Leimin avanga chhiatna tam berte hi tui luankawr nei lo, tuidawn nei lo leh in sakna hmun him lo a ni. Ruahtui kan dawn tam avangin tuidawn siam a ṭha a, kan khâwl theih phei chuan sum tam tak kan hum bâkah, ṭhál hunah kan buai lo ang. Fûr lai chuan tuizem lian ṭha tak pawh nei ila kan dah khâwl seng lo a; ruahtui leh kan tui hman angte hi ṭha taka a luan ral zung zung theih nan tui luankawr kan siam tur a ni. Mahni maia neih a tâwk lo, kan kawmchhak, kawmthlang, ṭhenawmte pawhin tui luankawr hi an neih ve vek a ngai. Hêngte hi la khâwmin, kawrpuiah a luang chhuak thei ngei ngei tur a ni.

Kawr rih leh siam a rem lo a nih pawhin pipe hmang pawhin kan la khâwm tur a ni a; tui luankawr leh tuidawn siam nan sum kan lo sêng a nih pawhin, insensona ṭha a ni. Tui luankawr mumal nei lo leh siam loh avanga in leh lo chân chu pawi tak a ni a; hmunhma han siamṭha leh tur chuan tui luankawr siam thar bâkah lungrem nen, in thawm ṭhatna nên, tha leh hun a heh bakah senso a sâng tawh ṭhin.

4. Tui luang tihmuan leh a vênna siam: Tui luankawr hi kan himna a nih rualin, chhiatna thlentu a ni thei. Tun hma zawng aiin kawrtête hi kan neih ṭhat tak avângin fûr lai chuan kan kawr leh lui tui a tam tial tial ang. Hmun awihtlânah chuan kawr kan siamin a chhawrdawh nei thliahin siam a ṭha; hei hian tui luang a timuang a, hmun hniam lama luang chak lutuk avanga lei a hrût nasa tur a vêng ang. Kawr kam hrula in sa kan tam ta; kawr kam tawn tawn hi lungrem leh thil dang hmanga kan invên loh chuan kan ram a ei chak bâkah leimin hial a thlen ṭhin.

5. Thing awmna hmun leh kih ṭulna hmun: Thing hian lei kal ral chak tur a vêng a, boruak ṭha min petu a nih bakah leimin tam tak a vêng ṭhin. In bul hnai lutuka a awm chuan thlipui tleh nikhuain a hlauhawm a, a zar thlâk a ṭul ṭhin. Kawng kam hnaiha thing awmte hian kawng ko min a siam tam a, thing tlu vânga kawng hnawh leh in leh lo, lirthei den chhiat pawh a tam. Electric hrui kalnaah phei chuan thing zârin a tawh loh nan kih emaw, hunbi neia a zâr thlâk fo a ṭul.

6. Tui tamna hmun leh kawr hnaiha mite fimkhur a ngai: Tui hna tamna leh kawr kam hnaih lutuk hmun hi fimkhur ngaihna a tam, in leh lo din nan hmun him a ni lo. Kan in sakna hmuna tuihna a lo awm a nih chuan hnawh lovin, a tlinna tur leh a luanna tur siam tur a ni. Tui hi a anpui, a thlakna tur an la siam chhuak thei lo, a tel lovin kan nung thei lo, chuvangin, tui hi zah tur a ni. Tui hnaihna leh tamna hmun hi lei tlahniam leh min a thleng fo. Ek in khur leh soak pit te pawh hi kan in leh lo hmun him lo thlentu a nih theih avangin a siam dan leh dahna hmun turah mithiamte râwn a him ber.

7. Leivûng chhêk khâwl loh tur: Leimin thleng tam tak hi kan fimkhur loh vâng a ni; chung zingah chuan leivûng chhêk dan dik lo a tel. Kan in hmunhma a inang lo, hmun ṭhenkhatah chuan kan lei laihna vûngte han paihna a hlat avangin sai ipahte chhêkin, in hmunhma, kawmchhak, kawmthlang dâwl nana hmang kan awm ṭhin. A dâwlna ṭha tak kan siam loh ṭhin avangin ruah bawhawk tla leh khawchêng reiah tui a lo pawm a, a rih belh avanga hetiang ang chimin leimin a thlen a tam. Leivûng hi chu a paihna hmuna paih zel a ṭha ber a, kan hmang ṭangkai duh a nih pawhin a dâwl zo ngei turin lung rem hnan emaw, hmun hul deuh zawka dah emaw tal a him.

8. Khawchin ngaih pawimawh: Khaw chin puan lawk ang hi social media hmangin a darh chak a, hengte hi ngaih pawimawh a ṭha. Mi tam zawkin smartphone kan chelek ta, khawchin hriat theihna apps chi hrang hrang–Mausam (IMD siam), David Weather, etc. te hi install ve ila. A dik vek lo mai thei e, mahse, hengte hian kan chhuahvah dan turte leh in lama kan lo inbuatsaih dan turah min pui thei ang. Cyclone warning a awm phei chuan thlipui leh ruahsur nasa thei lakah kan lo inhmakhua thei dawn. ‘A thleng leh tak tak lo ang’ ti mai lovin, ‘lo thleng palh ta se, kei leh ka chhungte leh mi dangte hi kan him ang em’ tiin kan in leh lo, kan hnathawhna leh awmna hmun apiang kan thlithlai tur a ni.

9. Dân zawm a ṭha ber: Sorkar, khawtlang leh kohhrante’n dân kan nei ṭhin a, heng dân leh inkaihhruainate hi thil ṭha leh him tak a ni zel. Lirthei nei chuan insurance a tih a ngai a; hengte hi thuneitute’n endik dawn lo mah se, accident han tawh palh chuan insurance lo tih ṭhatna a chiang ṭhin. Chhiatna chi hrang hrangte hi tawk thei ve vek kan nih avangin mahni in leh lo neite phei chuan kan chênna inte hi insurance ti ila. Kan hma hun kan hre lo a, insurance kan lo tih avang hian chhiatna vanga kan hloh tam tak tur kan tuar nêp thei ang.

In leh lo din turin Aizawl khawpuiah chuan dân zawm tur pahnih a awm–Site Development & Slope Modification (SDSM) Regulations leh Building Regulations te. Heng dan anga hma kan lak hian senso lo sângin, hun leh thâ duh deuh mah se, kan himna atana dân siam a ni a, zawm mai a ṭha ber. Chhiatna lo thlengah pawh hian in leh lo din nana dân awm sa zawm lo mai pawh ni lo, ṭhenawm leh khawtlângte pawhin an himna atana thurâwn an pek pawh pawisalo an awm a, chhiatna rapthlak tak a lo thleng ta si a, a pawi hle a ni.

Sorkarin dân a zamte hi thil kan tih theih vang emaw, hmelhriat kan neih ṭhat vang emaw, sum kan lo neih deuh vangte pawh lo ni se, palzût tur a ni lo. Inkaihhruaina angte han zawh kim ve vek ila, kan tan a him a, a lo ṭha zel ṭhin. Kum tin hian lo hâl hun hi March 15 aia hma tih a ni deuh ziah ṭhin a; hun bituk hnua hâl avângin kum 2020 khan ram kâng a tam bika hriat a ni.

10. Inhmakhua lâwk leh inralrin: Thil ṭha leh lawmawm, malsawmnate kan dawng a, kan nei a, hetih lai hian thil ṭha lo leh chhiatna pawh kan tuar ve thei tho tih hre reng ila. Lirnghing lo thleng ta se, engtin nge awm ila him ang tih te, leimin leh kângmei tuar ta ila eng nge tih tur tih angte hi kan lo ngaihtuah lâwk a, kan inzir ve a ṭul. Favang leh ṭhâl hun kan thleng mai dawn a, he hun hi chhiatna lo thleng thei laka kan inbuatsaihna hun ṭha ber a ni e.

Kan document hlu leh pawimawh angte hi digilocker hmanga dahṭhat te, tui leh ei tur mamawh ṭul ang khâwl leh kawl te, power back-up neih te, tourchlight leh rîkrum thila hman theih tur dang–whistle kawl te pawh a ni thei. First-aid kawl leh hliam enkawl dan hriat te, inchhanchhuah dan hmangchâng hriat leh training neihte pawh a huam thei ang.

Chhiatna (disaster) lamah hian nambar kan hriat reng tur chu 112 hi a ni. He namber hi India ram puma hman Emergency Response Support System a ni a; mobile apps-ah pawh a awm a (Playstore aṭanga download theih), call mai theih a ni bawk. Chhiatna eng pawh i lo tâwk a nih chuan mi dangte i ṭanpui theih nan i himna a pawimawh hmasa ber. Chhiar leh hriat mai a tâwk lo a, a taka che chhuak ve thei turin inbuatsaih a ṭul. Chhiatna lam thuah chuan invenna lama insenso tluka ṭha a awm lo ve. 

- Dr. Laldinpuia