MIZO ṬAWNG ZIAH DAN CHUNGCHANG
Miin Mizo ṭawng ziak dan an tih huai huai laia ‘Mizo ṭawng ziah dan’ tih bu chhuah hmasa ber chu Mizo Acadamy of Letters (MAL) hi a ni.
Kohhran lama kan mi hmasate khan ziak chu modify lohvin ziak ti hlirin a hman theih a, ziah tih loh tur a ni a, ziak ti zela hman tur a ni, an lo ti a; Pathian lehkhabuah pawh ziak ti hlirin an hmang. Chu chu dik nia ngai leh pawmpuitu apiang chuan eng mood-ah pawh ziak ti hlirin an hmang ṭhin a, miin ziah an tih chuan an ngaithei lo ṭhin. Mi tam tak chuan a dik leh dik loh pawh ngaihtuah chuang lovin mi lo hman dan chu an hmanpui ve mai a; mi tlem deuh erawh chuan ‘ziak’ chu ‘ziah’ tih hun awmin an hria a, MAL chhungkuaah pawh inhnial rap rapna a awm ṭhin.
Chutiangte chu thil thlen ṭhin dan a nih laiin MAL chuan kum 2001 khan Mizo ṭawng ziah dana inrâwn khawmna a buatsaih a, ṭum 19 lai an ṭhu khawm a ni. Chutah chuan ziak–ziah chungchang chu an sawi. Kha leh chen kha kan lo hmang tawh a, ziak ti hlira hman zel hi a ṭha, ziahte chu zawngṭah alawm tia ṭang tlat tâwk awm mah se, an inrâwn khâwmna chuan ‘Ziah tih hun chu a awm ngei a ni’ tih hi an thutlukna a ni tâk avangin an thu khelhote a bua an chhuah chu ‘Mizo Ṭawng Ziah Dan’ an ti a ni.
Chuta ṭang chuan Mizo ṭawng hmangtute zingah phuar beha awm ‘ziah’ chu a lo zalên ve ta a, modified form-ah chuan tîm hlek lovin ziah kan lo ti ta a. Tunah pawh hian Mizo ṭawng ziak dan chungchang ti lovin Mizo ṭawng ziah dan chungchang ka rawn ti ta a ni.
Kum 2006 khan Mizoram sawrkarin Mizo Language Committee (MLC) a din a, chu pawh chuan MAL lo tih dan chu zuiin ‘Mizo Ṭawng Ziah Dan’ a ti zui ve ta zel a. A bu an chhuah zawng zawng chu Mizo Ṭawng Ziah Dan an ti veka a bu 4-na thlengin an chhuah hman a; mahse, MLC hun chu a tawp ta a. A hnuah MLC aia lian leh thuneihna zau zawk nei Mizo Language Development Board a lo ding leh ta.
Mizo Language Development Board (MLDB) chuan hma a han la ṭan ta a. Mizo ṭawng chungchanga buaipui ngai chi hrang hrang buaipuitu bik ruatin, mahni hna hna an han bung ṭan ta sang sang a. Chung zingah chuan grammar lama mawhphurtute chu Mizo ṭawng ziah dana hma la chhunzawm tura ruat an ni leh a.
Mizo ṭawng ziah dan tur tak hi neih thuai thuai a nghahhlehawm hle mai. A dik a dikin, MLDB hian hmachhawp a ngah hle nâin, a hna thawh tura duan zinga pawimawh leh chhenfakawm ber tur chu Mizo ṭawng ziah dan hi a ni pawh ti ta hial ila, kei chuan uar lutukah ka inngai lo. An thawh tur dang pawh khua rei hnua la pawimawh tur leh ṭangkai tur chu a la ni hlawm ngei ang; mahse, tun maia hman nghal theih, mi tin tana ṭangkai tur nia lang chu Mizo ṭawng ziah dan hi a ni.
Sap ṭawng chu kan thiam ang a ziah dan tur angin kan ziak thiam a, Mizo ṭawng erawh chu a ziah dan tur dik taka ziak thiam vek tu mah kan awm hlek lo. A chhan chu, ziah dan tur tak (standard form of writing) siam a la nih loh vang a ni. Chu chu MLDB hian a siam thuai a ngai.
Mizo ṭawng ziah dan tur tak hi nei thei ila zawng kan va han hlim tlâng dawn tak em! Kan inpawhin heti lama pawl hrang hrangte pawh kan inpumkhat sawt thei hial ang. Kum 80 pa lai ka lo ni ve ta a, ka hriat chinah chuan tunlai hun ang rênga mipuiin Mizo ṭawng ziah dan kan ngaihven nasat hi a la awm ngai lo, kan tui tlâng hle. Hetih lai tak hi Mizo ṭawng ziah dan tur sawi hona hun ṭha a ni. Chuvangin, a ziah dan tur tak siam chhuah thuai hi a ṭul hian a ṭûl ngawih ngawih mai a ni.
A ziah dan tur tak kan la neih theih lohna chhan chu zawm tur leh zawm loh tur thliar hranna tura a tih dan tur rêl thlûk kan la nei lo hi a ni a. Zawm tur leh zawm loh tur sawi fel ngai nasa ber chu prefix leh suffix leh vocabulary-te a ni.
Prefix kan hman mêkte hi a ngaiin kan hmang zui zel ang nge, kan bân ṭhen ang? Suffix: a, ah, awm, ho, in, na, phung, pui, sak, san, siak, te, thlak, tir, tu, zia tihte hi kan suat ṭhen ang nge, a ngaiin kan la hmang zui zel ang? Chutiang bawk chuan thumal anga kan lo neih tawh sate hi a ngai ngaiin kan chhawm ang nge kan ṭhen sawm ang? Heng hi kan sawi fel hma loh chuan Mizo ṭawng ziah dan tur tak hi a la rem fel theih loh rih reng dawn a ni.
Prefix leh suffix hi bân ṭhen theih a ni. MLC khan suffix zinga pakhat–sanzâwng, seizâwng, duhzâwng tih ang chia ‘zâwng’ kha suffix aṭangin bân ila, i zawm tawh lo teh ang u kan ti a, kan paih ta a. Ṭha kan ti tlâng ṭheuh a ni ang, tun thleng hian tu mahin an sawisel ka la hre lo. Chu ang bawk chuan prefix leh suffix zinga mi hi bân theih a ni nual hlawm ang. Thumal (vocabulary) pawh hi tam tak hi chu a tira ṭawng piang ni lo, siam thar chawp a ni a, tihdanglam theih a ni nual ang. Heng hi rêl fel a ngai.
Eng vang bera kan lo tih ni maw tih tur keimân, nangmân, amân, tu mân tiha thlûk hi kan mi hmasate khan eng vanga lo thlûk nge an nih ang? Keimahin, nangmahin, amahin, tu mahin tihahte hian kan lam rikin thlûk kan nei hlek si lo va, hawrawp bân ṭhen a nih avanga thlûk lo ni ta tlatte hi a dikzia sawi chian (justify) a har a, a chhan sawi ngaihna a vâng a ni. MLDB chuan a chhui fiah a, a tihdanglam loh pawhin a sawi fiah tal a ngaih a rinawm.
Ngaih dan leh duh dan inang lo pawh a chhuak thar zel. Hmêlma sipaite chu a tibuai ta nuai nuai (nuaih nuaih) a tih ang chi-ahte hian ‘nuai nuai’ tih tur nge ‘nuaih nuaih’ tih tur tih rêl fel a lo ngai ta. Kum sangbi her liam taah kha chuan nuai nuai tih ṭhin ni deuh berin a lang a; mahse, kum sang bi thar vel aṭang khan nuaih nuaih hi hmang kan awm ṭan ta nia ngaih theih niin a lang.
Thlûkna chhinchhiahna hman dan pawh hi tihfel ngai tak a ni bawk. Ṭhenkhatin ngaih sual theih tur chi-ah chauh dah an duh laiin ṭhenkhat chuan thlûk a nihna apianga dah an duh thung. Thlûk dan hrang hrang tifiah tura chhinchhiahna chi hrang hrang hman lah hi kan tlin loh ring an tam si. Tih dan tur ṭha hi hriat harsa tak a ni.
Eng pawh ni se, khâng ka han sawi tâk harsatna hrang hrangte kha chingfel turin MLDB hian muangchang lova Mizo ṭawng ziah dan hi a siam thuai a ngai a ni.
- C Chhuanvawra