‘Sir’ tia inkoh hi i bansan daih ang u
Khawvêl hnam tin hian inkoh dân kan nei a, keini Zo fâte pawh hian kan pi leh pute hun aṭang khan inkoh dan mumal tak leh mâwi tak kan nei. Tunlai hian Zo fâte’n English (Sap) kan tih maite’n inkoh nana an hman ṭhin ‘Sir’ tih hi kan uar ta êm êm mai a. He kan chin dân ṭha lo tak mai hian ka rilru a tinâ a, ka vei tak zet zet. Ka thu thupui atan pawh hian thupui tluangtlam deuha dah pawh ka duh viau rualin ‘I bansan daih ang u’ tih hi ka tel duh tlat a, thu maiin a tawp ang tih ka hlauh vang a ni.
He thuziak (article) lo hmu leh chhiartute zingah mahni hnam leh ṭawnga inkoh dan awm reng hmang lo va, hnam dangte inkoh dana inkoh duh leh chingte’n kan bansan hlauh chuan, kan hnam nun máwi leh kan ṭawng chawi nungin, kan humhimna a ni dawn a ni. Thuhretu mai ni lova zâwmtu ni nghal turin chhiartute zawng zawng ka ngên tak zet che u a ni.
‘Sir’ tih hi eng ṭawng nge, engtik lai aṭanga hman nge, tute koh nan nge an hman ṭhin, tunah an la hmang zêl em, tihte kan hriat hmasak a ṭulin ka hria. Kum zabi 12th-15th lai, Middle English hun lai khan ‘Sir’ tih hi an lo hmang tawh ṭhin. Sir tih a an koh ṭhinte chu dinhmun sang chelhtute an ni tlangpui. ‘Sir’ tih hi French ṭawng ‘sire’, ‘pa’ tihna emaw, lal leh chungnung tihna a ni. Latin ṭawng ah erawh chuan ‘senior’, aia upa zawk koh nan hman ṭhin a ni.
‘Sir’ tia inkoh hi British mite pawhin an aia din hmun sang zawk leh u zawkte koh nan an hmang ṭhin. An hmelhriat loh, an hminga kohna tur an hriat lohte pawh ‘Excuse me, sir’ (min lo hrethiam teh, ka pu) tihte pawh an hmang ṭhin. Tin, lehkha pawimawh ziah nan pawh ‘Dear sir’ tiin an hmang bawk. British lal vengtu sipai huaisen leh sipai ṭha ber te, an hnam tihmingṭha filawrtute kha ‘Knight’ nihna an pe a, chungte koh nan ‘Sir’ tih hi an hmang. ‘Sir’ tih hi tun thleng pawhin British mite’n an la hmang a, mi dangte an zah entir nan ‘Sir’ tiin an ko ṭhin. Hotel, restaurant leh dawr nghâktu mipuite tana rawngbâwltute pawhin anmahni dawrtute chhawn nan ‘Sir’ tih pawh an la hmang lâr hle.
Zo faten engtik lai aṭang khan nge ‘Sir’ tih ṭawngkam hi kan lo hman tih chu hriat chian theih chiah ni lo mah se, Zosapte’n sikul min siamsak aṭang khan a nih hmel. Zirtirtute chibai bûk nan leh koh nan ‘Sir’ tih kha an hmantir ṭhin. Amaherawhchu, kan zirtirtute khân ‘Sir’ nihna (title) kha neih an tum chuang lo. Classroom-a an lo luh a, ‘Good morning sir’ kan lo tih bak kha chu anmahni koh nan ‘Sir’ tih kha kan hmang zui chuang lo. Zirtirtute kha Pu Tluang, Pu Zual tiin kan ko mai ṭhin kha a ni. Primary school-a kan hotupa ber kha Pu Chhunliana a ni a, mi zawng zawng khan Pu Chhuna tih kha kan koh dan leh hriat dan a ni a, Sir Chhuna an ti ngai lo. Tunlai ṭhangtharte chuan sikul, college leh university-a zirtirtu mipa koh nan ‘Sir’ tih hi kan hmang deuh vek a, zirna inah mai ni lo, anmahni hming sawi nan hian ‘Sir’ tih kan hmang tel a, ‘Sir’ nihna (title) hi kan pe deuh vek tih mai tur a ni.
Sawrkar hruaitu MLA, sawrkar office-a hna thawk, NGO pawl hrang hrang chenin hruaitute, hotu mipate koh nan leh an mahni chanchin sawi nan hian ‘Sir’ tih hi kan hmang deuh vek ta emaw tih tur a ni. Hei hi kan Zo nun mawi zah lohna te, kan hnam ṭawng dah pawimawh lohna, hnama chian lohna leh hnam nun ze mawi chimralna hlauhawm lutuk a ni tih kan hriat a ngai. Chu mai chu a ni lo, he inkoh dan ṭha lo hian a hrin chu mi dangte aia chungnung bik, ropui leh sang bik riaua indahna leh inhriatnate a hring thei a ni.
Zo fate hian hnamin inkoh dan mawi tak kan neihte hi hmang mai ila – kum upa lamte chu ‘ka pu’ ‘ka pi’ tiin; kan nu leh pa rualte chu ‘ka nu’ ‘ka pa' tiin, kan û rualte chu 'ka u' tiin. Kan hmelhriat loh leh an hming kan hriat lohte rualpui awm deuhte chu ‘unaunu’ emaw ‘unaupa’ tiin ko mai ila a mawi em em a, a nih dan tur dik tak pawh a ni.
Pu Liandala hla phuah ‘ Aia upate zah thiamin’ tih chang 4-naah chuan heti hian a awm a:
Aia upa i biak dawnin,
Koh dan mawiin kamṭha hmang la;
Ka pi, ka pu, ka u, tiin,
Ka nu, ka pa, ka nî emaw.
He hla thu aṭang hian inkoh dan mumal takin kan lo inzirtir tawh ṭhin tih a chiang. Kan pi leh pute’n inkoh dan mawi, kamṭha an lo hman ṭhin kha kan uar thar deuh deuh a ngai a ni.
Article ṭha leh pawimawhte hi ziaka dah a pawimawh êm êm a, chu aia pawimawh lehzual chu a taka chantir zel a ni. Kan thupui ‘Sir tia inkoh hi i bansan daih ang u’ tih hi a taka hman nghal chi a ni. Tuna sawrkârna chelhtute pawh hian a takin kalpui ngam se la, kan minister leh MLA-te pawh hian kei chu ‘Sir’ tiin min ko suh u tiin bul ṭan ngam se. Sawrkar office zawng zawngah pawh hian ‘Sir’ tia inko tawh lovin, kan hnam ze mawi chawi nun leh kan ṭawng chawisan nan hnam dang tih dan hi bansanin, keimahni inkoh dan turin inko mai ang u. Sikul, college leh university-ahte pawh hian zirna huang chhungah ‘Sir’ tih hi kan lo hmang a nih pawhin, hmun dangah Zo fate tualzâl nunah leh kan society-ah hi chuan lak luh zel ni lo se.
Ram leh hnam hmangaihtute vek kan ni a, kan ngaihtuah chian loh vang leh kan fimkhur tawk loh vangte hian kan hnam nun ze mawi ṭhiattu leh tibawrhbângtu kan lo ni reng thei a ni. Phengphehlepa khua a tlai hmain Zo fate ṭhangharh ila, insiam ṭhat kan ngaihna laiah insiam ṭha zel ang u.
- Rev.Dr. Zaichhâwna Hlâwndo