Mary Winchester (Zoluti)
Pathian khawngaihna zarah November 27-29, 2024) khan kan Mizo history-a pawimawhna lian tak nei leh tun thlenga kan la buaipui ni bawk Pu James Winchester, kan Mizo tlangval rual rammute’n an zu thah tâkna hmun 'Thingpui Huan' chu mit ngeiin ka zu hmu ve thei a, ka lawm hle a ni.
Mit ngeia a hmun zu hmuh tak si-ah chuan rilrua lo lang hmasa bera chu, MA (History) kan zirlaia Miss Puii’n Lushai Expedition chungchang min zirtir laite mitthlaah a rawn lang nghal zut zut a. Ka rilrua awm ta chu, Sailo lal ropui Bengkhuaia kha a khaw ṭhut chin a lo zau awm mang e, an sai ramchhuahna han hlatziate hi aw! A pasalṭhate kha an lo huai awm mang e, ke hlira Alexandrapur han thlen mai chuh, tihte ka ngaihtuah neuh neuh a. Mahse, an lal mizia ka ngaihtuah hian a awm rêng a ni. Tual dawih chan duh lo mi lal an nei reng bawk a.
Tichuan, hmar lam aṭanga mikhual lo kalte’n an sai ramchhuahna Thingpui Huan hmun chu mi tute’n emaw an vât chereu vek mai tih thu Bengkhuaia hnen an han thlen chiah mai chu, mi rorum em em mai Bengkhuaia awm dan tur hi ka mitthla ṭhin. Chutah Bengkhuaia mipuite pawh an ṭang rual, a zan la lain ngên mu leh zên hlo an er tluk tluk nghal a. He thu ka ziah laia ka rilrua lo lang chu, Indopui Pahnihna (1939-1945) hun laia Germany-in British ram lak tuma theihtawp a chhuah pawha a hneh theih lohna chhan kha, British mipuite ṭanrual vang a ni pakhat. Chutiang chiah chuan Bengkhuaa mipuite kha an ṭangrual hle ni hian ka hria.
Tichuan, Bengkhuaia pasalṭhate chu an sai ramchhuahna hmun Thingpui Huan pan chuan an kal ta a, an kal lamah hian an pasalṭha zinga mi Lalsikhuma chu sakeiin a la nghe nghe. James Winchester hi Cachar district-a thingpui huan hotu (plantation overseer) ni turin British East India chuan kum 1858 khan a dah a. He district chhim lam hmun hrang hrang, Mizoram lam dep–Alexandrapur, Katlichera, etc. ahte hian Thingpui Huan chu siam a ni nghe nghe.
Tun hma kum 92 lai liam tawh hnu, kum 1871 han thlir letin, Bengkhuaia khua Sailam chu an ropui hle awm e. Chhim leh Hmar Indo hun lai a ni a, Sailam khaw tlangval huaisen leh pasalṭhate chu râl rêl rêng rêngin hun an hmang a. An rammutna tur hmunte chu khawi lamah nge rem ang, tih thute chu an zu hmun titi ber a ni awm e. Chhim leh Hmar Indote chuan reh lam a lo pan tak si-ah chuan, phairuam lam an hriat phak ang chin chin chu rûn duhna an lo nei ta a. Chu chuan an pasalṭhate a ti awm mai mai thei tawh lo; hmingṭhat an duh a, mi thah, râl lu latu nih chu an chapona a ni.

Tichuan, phaitual rûn chu an rel thlu ta a. Hrehawm tam tak tuarin hun rei fe an thang ngei a rinawm. January 22, 1871-ah chuan Alexandrapur khua chu an zu hnaih ta hle a. Hemi zan hian mutmu pawh tuah loin, a tuka an chet dan tur an rêl zankhua a ni. A tûk zingah (January 23, 1871) chuan Alexandrapur Thingpui Huana hnathawk kuli hote chu an that ta hmiah hmiah mai a; an lu an la a, mi tam tak an man bawk. Hemi hmunah hian ani James Winchester pawh a thih a, a fanu Mary Winchester (Zoluti), kum 5 mi lek pawh man a lo nih takna hmun chu.
Zoluti man a nih takah chuan Kumpinu sorkar (British) beng a thleng rang hle mai. Amah la chhuak turin Mingo/Sapho chu an rawn thawk chhuak ta rup mai a, chu chu Vailen/Vai Lian vawi khatna (First Lushai Expedition 1871-1872) kan tih chu a ni. Tichuan, Lt. T.H. Lewin hovin January 21, 1872-ah Mary Winchester awmnna hmun Sailam chu an thleng a, buaina awm lovin an la chhuak ta a ni. Tin, hemi aṭanga kum 17 hnu-ah Mizoram chu awp nghet tak tak turin Vailen/Vailian vawi hnihna (Second Lushai Expedition 1889-1890) chu a rawn thleng leh a. Ramte lain, zawi zawiin an hmin hret hret a, chumi hnuah chanchin ṭha a lo thleng tih kan hre tlang vek awm e. Hemi hnu hian Alexandrapur rûn vawi hnihna a thleng leh a, hei hi chu ka sawi zau tawh lo mai ang.
Kumpinu Sorkar (Sapho) hian khawvel ram hrang hran an dai dar a, an awp ram (colony)-ah an siam fel hnuin Kristian sakhua an pu lut zel titih deuh thaw a ni. Chuvangin, ṭhenkhat phei chuan 'M' pathum hmangin ram an la ṭhin, an ti hial a ni. 'M' pathumte chu–Merchant, Military leh Mission tihte a ni a; mahse, hei hi ram ṭhenkhatah chuan a dik lem lo.
Bengkhuaia pasalṭhate thil tih hi nunrâwnthlakin rapthlak hle mah se, Pathian chuan keini Mizote tan chatuan nunna thu a a rawn hawn theih phah a, keini tana ramthar panna kawng chu. Mi tam tak a hmuna ṭawngṭaia an zu kalna hmun mit ngeia ka zu hmu ve thei hi Pathian a ropui a ni. Zoram hmangaihtu Lalpa, a thlawna chanchin ṭha min pe hi kan va lawm em. I hming thianghlim chu fakin awm zel rawh se.
A tawp nan, khumi Thingpui Huan thlan hnunga tengtere kung khu Bengkhuaia pasalṭhate’n James Winchester an kah hlumnaa a thih laia a nghen, chumi kung thi tawh zung rawn puak ṭo lian leh mek a ni, an ti a; a ropuiin a mak dangdai hle a ni.
- Nathan Lalruatpuia Ralte