VC term atan kum 3 nge kum 5?
Tunlaia social media-a inhnialna tling pha ta chu VC term hi kum 5 aiah kum 3 ni leh rawh se tih thu hi a ni a. Mizoram Upa Pawl-in hman ni deuh tawha an inkhawmpuiah khan ‘VC term hi kum 3 ni rawh se’ tih an pass tawh bawk a. He thil hian khawtlang inrelbawlna (rural local body) thilah hnuhma lian tak a neih theih avangin ngun taka ngaihtuah a ṭul hle a ni.
Village council/court-te term hi kum 3 a ni ṭhin a, chu kum 2014-a V/C dan siamṭhat (amend) a nih khan kum 5 tih a ni ta a. Kum 5 term hmang tura inthlanna hmasa ber chu kum 2015-ah neih a ni a, kum 2025 kum bul lamah hian kum 5 term vawi hnih nan inthlanna neih leh tur a ni dawn tihna a nih chu.
Kum 2014-a V/C term kum 5 ni tura V/C dan siamṭhat a nih khan, dan (drafting) khawihtu zingah ka tel ve a. V/C term kan khawih bakah, hmeichhe tan V/C seat hauhsakna leh gram sabha (village assembly–vantlang inkhawm) chungchang dah luh tel nghal a ni bawk. Sorkar laipui hian tualchhung rorelna chungchang thu-ah Panchayat nei lo mah ila India ram pum hawiher hi zawm ve turin min duh hle a. Chu bakah, State Election Commission nei tawh mah ila, state sorkar tan kum 3 dana inthlan chu a hautakin, a delh a rit tham hle a. Kum 3 term a nih lai khan kum 10 (sawm) chhungin vawi thum inthlanna neih a ni ṭhin a. Hengte thlir chung hian V/C dan siamṭhat a nih dawn hian uluk taka eng emaw chen sawiho a nih hnuah kum 5 term turin ruahmanna siam a ni ta a; Mizoram Legislative Assembly pawhin a pawmpui (pass) zui.
V/C hi democracy ram kan nih angin dan ang taka mipuite kut thlakna (vote) hmanga thlan an ni a. Hetiang hi Sap ṭawnga an sawi dan ber chu ‘elected representative’ an ti a. Mipui aiawh tura thlan chhuah an ni tihna a ni ber ang chu. Hei hi thil nêp lo tak a ni tih kan hriat tlan a pawimawh hle a ni. Sorkar mi rawih an ni lo a, khawtlang rawngbawl tura thlan chhuah an ni. India ram democracy kalphungah chuan an chetna mual mualah ṭheuh sorkar mi leh sate chunga mi an ni. Chuvang chuan, khawtlang rorelna hi tluang leh nghet zawka a kal theih nan a term, kum 5 tih hi kan pawm tlan a fel berin a rinawm. Thil remchang chu ni se kum 4-ah kan len tlak a rual ber tur hi a ni a. Mahse kum 5 hi India ram kalphung a ni si a. Kum 2014-a dan siamṭhat a nih khan V/C hi thuneihna pawh eng emaw zat pek belh a ni. A thu hrim hrimin, V-C te hi sorkar anga kan en turte an ni a, ‘local self- government’ tih hi an nihna sawi dan pawh a ni ve reng a ni.
Tun hnaiah ZONET Cable TV-te’n political party aiawhte sawmin ‘V/C term pawh tawi chungchang’ sawi zauna (talk show) an buatsaih a. Khami hunah khan ZPM party aiawh Pu Lalmuanpuia Punte, MLA leh Mizoram Congress aiawh Pu TT Zothansanga Ex MLA-te khan thu inchuh pawimawh tawk an nei a. Pu Muanpuia’n ‘India Danpui Article 243M-in a sawi angin Panchayati Raj nei lo a, ṭha kan tih anga inrelbawlna kalpui thei kan nih thu’ a sawi a. Pu TT-a’n, ‘India sorkar hian ram pum kalphung zui ve tura min nawr angin kan dante pawh her rem chhoh ve hret hret a ni’ a ti ve thung. Kan pute pahnih thusawi hi a dik ve ve a. A pawimawh lai ber erawh chu–V/C-te hi hna thawk theiin kan siam em tih leh, eng chen nge thuneihna kan pek phal dawn tih hi a ni zawk. V/C nihphung hi kan sawi rawtui hlut ṭhin a, thuneihna pek erawh chu kan hreh hle rih niin a lang si a nih hi.
V/C-te hi India ram hmun danga ‘local government’ ang lo takin khawtlang inawpna lam (administration) leh court thuneihna pek an ni a. Tun hma lama khawtlang hmasawnna hna ‘development activity’ khawih tur a la tlem lai kha chuan khawtlang inawpna lam hi an hna pui ber a ni. Panchayat-te hi chu ‘hmasawnna lam thil buaipuitu’ (development unit) an ni ber zawk. Hetiang hi thil nihphung a nih avangin kan V/C-te hi kan kaihhruai dik a, an tih theih ang tâwk thuneihnaah thuam chak deuh deuh ila. Thawktu staff neia kan thuam a, sorkar department ṭhenkhatte hna pawh chhâwk zângkhai thei tura mawhphurhna pek a, khawtlangah neitu nihna rilru pua tih tur kan hlui a ngai a. Sorkar department-te’n ni tina kan ṭhut chilh theih loh, khaw tin hi anmahni rel fel tur kan chhawpsak thiam an ngai a. Kan thlim nasat poh leh kan Mizo vantlang rorelna leh vantlang nun hi a tlahniam tial tial dawn tihna a ni ang. Khaw chhehvel forest reserve-te leh ram ngawte pawh neitu rilru pua V/C-te’n an enkawl lai leh sorkar department-te’n kan thiamna hmanga kan enkawlpui hnu hian kan tlahniam zawk ta zel a nih hi.
Kum 5 dan zela khawtlang rorelna local body-te tan Central Finance Commission leh State Finance Commisssion-in an sum hman tur a ruahman ulh ulh laia a sawngnawi zawnga kal tura V/C term kum 3 tih lo sawi fote hi thliarkar rilru, ram puma mite kalphung ban pha lo rilru a ni zawk a. Primary school te, heath sub centre te, land record leh statistics pawimawhte enkawl thei turte hian kan V/C-te hi thuam chak ila tia mithiamte an au an au lai a, a nâwi zawnga kal zel hi kan duh meuh em ni le?
Tunah hian kan V/C tam takte hi chu an thawk rim hle a, V/C ṭha tak nei khuate phei chu an nihlawh hle a ni. Sorkarin a finchhuah kher loha mahnia thil rel leh ruahmanna siam nachang hria an awm ta nual a. Village Development Plan siam ṭhin tura beisei an ni tawh lehnghal a. Anmahnia dan (Act & Rules) kenkawh tur pawh eng emaw zat an nei. Kaihhruai, thuam chak, mawhphurhna pek hi kan kalphung tur a nih avangin hei hian kum 5 term a hawi zawk hle a ni.
V/C dan siamṭhatah hian V/C-te ‘suspend’ theihna dan (Section 25, sub section-1) dah a ni a. Eng emaw avanga V-C te hêk an nih a, chu hêkna chu endik leh chhui a nih laiin V/C ṭhenkhat chuan thil fel lo tak tih nan leh record-te pawh chhui theih loha an tih chingpen loh nan ‘suspend’ rih theih an ni a. Mahse, V/C thiam loh chantir nan, hremna ang ziazângin he dan hi kan hmang sual ta a ni awm e. Chu mai bakah, V/C-te hi chhui leh endik an ngai a nih pawhin, chutiang buaipuitu tur chu Ombudsman a ni a, state sorkar hna tur a ni tawh lo tih pawh kan hriat a tul.
Sorkar kutke kan tih laiin kan V/C-te thuam chak tumna rilru nei loa ‘agency’ ang ringawta kan kalpui reng dawn chuan a thawktu leh mipui tan pawh NGO û deuh âwrh an ni reng dawn a. Chutiang ngaih dan chu bansanin, municipal kan neihte anga property tax-te pawh kan khawntir ve a hun hle tawh. Thingtlang lama kan unaute pawhin V/C hna thawk thei nei turin V/C tê tak tê tê nei lo a, khaw lian zawka kan inhlawm khawm a pawimawh tih erawh chu i hre thar zel ang u.
- C. Lal Thlamuana, Dawrpui Vengthar, Phone 9436143598