Zosap missionary-te i hre reng ang u
Mizoram sawrkar Calendar 2025-ah chuan January 11 chu rawng sena inziakin Missionary Day tiin a chuang leh ta kuau mai! Kohhran pawl bik rilru (denominational feeling) nei miah lova kan ram sawrkarin ram leh hnam anga Zo fate min din chhuak tura Pathian hmanrua kan Zosap missionary-te kan hriat reng theihna tura ni bik min siamsak a, chhuṭi ni atana a puang ṭhin hi a lawmawmin a ropui tak zet a ni.
Tun ṭumah hian kan ram leilung ngeia min rawn chenchilha kan missionary an nih ang taka chanchin ṭha rawng min bawlsaktute inpekna chanchin leh anmahni kaltlanga Pathian malsawmna kan dawn ṭhenkhatte rawn tarlan ka duh a. An vaia chanchin hi ziak sen a nih dawn loh avangin mi panga thlan chhuah ka nei a, chungte chu: Sap Upa, Pu Buanga, Zosaphluia, Zosapthara leh Dr. Peter Frazer te an ni.
1. Sap Upa (Rev. FW Savidge) leh Pu Buanga (Rev. JH Lorain): Arthington Mission rawn tirhin kum 1894 January 11-ah Aizawl an thleng a, December 31, 1897-ah Aizawl chhuah sanin an ramah an haw leh. Baptist missionary angin an lo kal lo va, Zo fate chanchin ṭha min rawn hrilh tura lo kal an ni. London khawpuia High Gate Baptist Kohhran member erawh an ni ve ve. Kum li chhung Aizawla an awm chhunga an rawngbawlna langsar zualte:
(a) Mizo ṭawng ziakin min dahsak: 1894 April thlaah Mizo A, AW, B an siam. Hei hi Mizo hnam lo dinchhuahna bul ber pakhat a ni. Khatih hun lai khan Mizo ṭawng hi ziaka dah a lah nih loh avangin sawrkar chuan court-ah leh zirna sikulah Bengali ṭawng hman mai ni se tiin a rel a. Aizawlah leh Lungleiah Bengali sikul an siam hman tawh nghe nghe. Mahse, Sap Upa leh Pu Buanga ten A AW B an siam tak avangin Bengali ṭawng hman a ngai ta lo.
(b) Mizo ṭawng zirna sikul an din: Mizo ṭawng zirna sikul hmasa ber chu April 2, 1894-ah an hawng ṭan. Zirtu pahnih an awm a, a hnuah mi tam takin he sikul aṭang hian Mizo ṭawng ziak leh chhiar an lo thiam ta.
(c) Mizo ṭawngin Baibul an letling: Aizawla an awm chhung hian Chanchin Ṭha Luka ziak, Johana ziak leh Tirhkohte Thiltih bu an letling a, Pu Suaka leh Pu Thangphunga ten an pui ṭhin. An Baibul lehlin chu 1898-ah British and Foreign Bible Society-in a chhutsak a ni.
(d) Mizo ṭawngin Gramar Bu leh Lushai–English Dictionary an siam: Assam Government Press-in a chhutsak.
(e) Thu inchhang (Catechism): Mizo ṭawngin Thu Inchhang, Bible chang lâk tawi hmangin an siam.
(f) Sunday School an din: Aizawl an thlen hnu kum hnihah Sunday School an siam. Milem hmangin Pathian thu an zirtir a, thu inchhang aṭangin an zirtir bawk. Ziak leh chhiarte pawh an zirtir ṭhin.
(g) Pathian biak inkhawm: Pathian biak inkhawm an zirtir a; Pu Buanga chuan September 16, 1895-ah Mizo ṭawngin a sermon hmasa ber a sawi. October 20, 1895 aṭangin regular takin an inkhawm ṭhin.
(h) Mizorama biak in hmasa ber an sa: Hlawhfa ruaiin biak in an sa a, ni hnihah an peih a, June 30, 1896-ah an luah. Sap sam pawisa pound 1.105 an hmang.
(i) Mizo ringtu hmasa ber: Taibuanga rei tak damlo chu an kan a, Pathian thu an hrilh ṭhin a. 30.3.1895-ah Isua ringtu atan a inpe a, Mizo zinga ringtu hmasa ber a ni. A hnuah damlo, pheitumlian vei (Beri Beri) pawhin Isua a ring ve leh.
(j) Chanchin ṭha an hril ṭhin: Aizawla kum li vel an awm chhung hian Mizoram hmar bial khaw hrang hrang zatve velah an kal a, chanchin ṭha an hril ṭhin.
Arthington Mission chuan hmun pakhata chanchin ṭha hrila rei tak awm an remtih loh avangin Sap Upa leh Pu Buanga chu an ram lamah an ko kir leh ta a. Hetih lai hian Welsh Calvinistic Foreign Mission chuan Mizorama missionary tir turin hma a la mek a. Sap Upa leh Pu Buanga chuan May 14, 1895 khan lehkha an zuk thawn a: “Lushaiho mipui leh an ram hrim hrim hi kan hmangaihin kan ngaina em em mai a. Kan nun pumpui hi he hnam Lal Isua hnena hruai turin kan inpe a, chu chu kan duh ber leh châk ber a ni ta tlat mai a. In mi hriat angin keini chu Baptist kan ni a, in tan ‘regular missionary’ anga min rin nghal chu a theih lo vang tih kan ring a. Mahse Krista tana thawk zui thei tura eng emaw ti kawng tala Lushai-ho zinga awm kan châk em avangin evangelist ang talin khawngaih takin min ruai zui u la, Pathian thu kan hril zel ang a, kohhran din leh Kristian hming lak lam reng reng chu ‘regular missionary’ nangmahni mi kutah kan dah vek ang,” an ti a (Dr. J.V.Hluna; Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin p.22).
Welsh Mission chuan an dilna chu an pawm thei lo va. Welsh Mission Khawmpui 1897 chuan Rev. David Evan Jones (Zosaphluia) chu Mizorama chhuak turin an la ta a. Sap Upa leh Pu Buanga hian an hriat veleh Welsh Mission hotute leh amah DE Jones chu lehkha an thawn nghal a. Saprama an haw hma ngeia Mizorama thleng tura an duh thu an hrilh a. Mizo ṭawng zirtir hman an duh thu leh an rawngbawlna chhunzawm dan tur leh thil tam tak kawhhmuha zirtir hman an duh thu an zu hrilh a ni. Welsh Mission hotute chuan ṭha an ti hle mai a, August 31, 1897-ah Aizawl a thleng ta a ni. Thla li lai an awmho hman a; Sap Upa leh Pu Buanga hian December 31, 1987-ah Aizawl chhuahsanin an ram lamah an hawsan ta a ni.
Kum thum vel Saprama an awm leh hnuin an ṭhian ṭhate nen Assam Pioneer Mission Pawl an din leh a, Arunachal-ah Abor leh Miri hnam zinga thawk turin Sadhya (tuna Arunachal leh Assam inrina lai vel)-ah thawk turin 1899 favâng laiin an chhuak leh ta a. Kum hnih leh a chanve chauh an thawh hnuah Baptist Missionary Society chuan Mizoram chhim lamah an missionary ni turin an sawm a, 1903 March 8-ah Tlabung an lo thleng leh ta a. Heta ṭang hian an hun tawp thlengin Mizoram Baptist Kohhran missionary an ni ta.
2. Rev. DE Jones (Zosaphluia): August 30, 1897-ah Sairang a thleng a, a tuk August 31, 1897-ah Aizawl a thleng. August 31 hi Welsh Mission-in Aizawl an thlen ni a lo ni ta a ni. (Dr. JV Hluna, p.32).
(a) A inpekna: Presbyterian Weekly chanchinbu ‘Golevad’ November 1896-ah Mizorama missionary kal tur zawnna chhuah a ni a. “… Chanchin ṭha la hre ngai lote zingah pastor ordained tawh tan Krista tana hnathawhna kawng a inhawng e. A kal tur chu mi nghet leh huaisen, remhre tak, mite nena thawh thiam mi nih a ngai ang…” tih DE Jones chuan a hmu a. Ngun taka a ngaihtuaha a ṭawngṭai hnuah, ‘Mi ṭha zawk kal tur an awm loh chuan kei ka kal ang e,’ tiin a inpe ta a. Mizote chanchin tu ma’n an hrilh thei si lo va, Encyclopedia-ah ziaka a hmuh chhun chu, “Lushai chu an lalin mihring thluak a duh hle mai a, mi an thah apiang chu a lu an la zel’ tih chiah hi a ni a. ‘E khai! Hringei an nih dawn hi aw! Ka dam rei âwm lo mang e, ka inti a,” tiin a ziak (Dr. JV Hluna p.30). Hetiang taka Zo fate tana inpe, inngaitlawm leh huaisen, missionary Pathianin min lo pe kha a va ropui em!
(b) Sikul a hawng thar: A kum 28 birthday ni tak February 15, 1898-ah Mission Veng-ah sikul a hawng thar a, chu chu amaha hnathawh hmasak ber chu a ni (Dr. JV Hluna p.34). Mission zirna lama ṭawngkauchheh lar tak pakhat chu, “A thak laiah hiat rawh,” tih a ni a. Kan Zosap missionary-te fakawmzia hi a mak a ni; kan mamawhna zâwnah chiah zel hma an la ṭhin.
(c) Chanchin ṭha hril a taima: Pu Raj Bhajur-a nen Aizawl chhehvel khuaah Pathianni apiangin Pathian thu sawiin an chhuak ṭhin. Bible milem leh magic lantern hmangte pawhin thu an sawi ṭhin a, mite’n an hmu duh em em. Khawlaiah te, zawlbukah te, mi awm khawmna apiangah Pathian thu a sawi a. Kum tin thla hnih thla thum hi chu thingtlang khaw hla deuhva zin nan a hmang ṭhin a, khaw tam takah Pathian thu hrilin a zin kual a, rei tak tak a thang ṭhin.
(d) Kristiana inpe hmasa berte: Khuma, Zosap tui chawia inhlawhfa ṭhin leh Khara te chu June 25, 1899-ah baptisma an chantir a; Khuma phei hi chuan a hun zawng zawng Pathian thu sawia vah vel nan a hmang zui.
(e) Lunglei lamah a zin: Kum 1899-ah Lunglei lamah a zin a, Pukpui, Sethlun te a tlawh a, Pathian thu a sawi zel a. Mizo inthawinate chuan mi a tidam thei lo va, Pathian chu engkim chunga roreltu a nih avangin amah ringtute chu a tidam thei a ni, tiin a sawi a, a ṭawngṭai a, ṭhenkhat chu an lo ṭap hial. Kum 1902-ah Lungleiah a zin leh a, Sethlun khuaah Thankunga, Tlawmi (Darphawka fanu), Lengkaia leh Parima ten a kutah baptisma an chang.
(f) Pathian thusawina hmun leh sawi dan: Kawtthlerah leh zawlbukah a sawi ber. A thusawi ber chu–inthawi loh pawhin a dam theih, ramhuaiin Pathian a ngam lo, zu in a ṭha lo, tihte a ni.
(g) Vanphunga khandaih lal nen an inhmachhawn: Vanphunga hian Kristian an pun zel chuan hna thawk peih lo vâk vâk an tam a hlau a, an pung zel chu tihtawp vek tumin a bei a, Kristiante chu a tiduhdahin a chêksawlh ṭhin. Kristian pakhat nupui a chhuhsak thu Pu Hluia an hrilh a, Pu Hluia chuan biak tumin a pan a. Vanphunga chuan a nauteho a lo chah khawm ve a, Pu Hluia chu upa pakhatin a lu-ah zûin a leih a, a nuih vak vak a. Upa dang pakhatin a pheikhawk a hlihsak. Pu Hluia hmuh lai ngeiin Kristianho zawlbuka inkhawm lai an vaw darh a, Pu Hluia chu hmusit takin an be chhawhchhi vel a. He mi ṭum hian Pu Hluia chu a hlawhchham chiang hle a, mahse, a thinrim duh miah lo chu a zuitute’n mak an ti em em a ni.
(h) Tirhkoh (evangelist) a tirh chhuahte: 1903-ah kohhran ṭiak tir châwm turin tirhkoh pathum, thla khata Rs. 3 hlawhin a tir chhuak a; chungte chu Dokhuma, Phaisama leh Vanchhunga te an ni. 1904-ah Phawka leh 1905-ah Chhungeka a tir chhuak leh bawk.
(i) Pathian thu zirna a din: 1909-ah Theological School a din a, Pastor Thangkhuma leh Pastor Hauchhunga te chu zir hmasa ber an ni.
(j) Mizo tlangval 2,000: Pu Zosaphluia hian Indopui I-naah khan Mizo tlangval 2,000 France rama 27th Labour Corps-a thawk turin a hruai. Sawrkarin pastor anga kal an phal loh avangin Indian Army Reserve-a captain angin an kaltir.
(k) Zosaphluia thlahna inkhawm: December 19, 1926-ah Aizawl Biak Inah (Mission Veng) Saprama haw hlen tura thlahna inkhawm neihpui a ni. Biak Inah an leng lo va, pawnah pawh tam tak an awm. A tuk Ṭhawhṭanah Lammualah Kristian leh ‘tian lote tan thlahna inkhawm siam leh a ni a, mi 3,000 vel an kal. Lungleng lal Khamliana chuan Khandaih lal Vanphunga’n Pu Saphluia nghawnga sah fik hmawka a vauna chempui lian a present nghe nghe. December 23, 1926-ah Aizawl a chhuahsan a, lo kir leh tawh lo turin an ramah min hawsan ta a ni.
3. Edwin Rowland (Zosapthara): Kum 1898-ah Mizorama missionary ni turin a inpe a, lehkha thiam thei, fing leh vengva, hmelṭha tak a ni. A nau John Rowland nen missionary ni tura kohna an dawng ve ve a. A nau nen hian tûk khatah missionary ni turin an in an chhuahsan a, a nu chuan mittui nen a thlir liam a ni. John Rowland-a hian America chhim lama awm turin khawthlang lam a pan a, Edwin Rowland-a (Zosapthara) hian Mizorama thawk turin khawchhak lam a rawn pan ve thung.
Zosapthara hian Arabian tuipuiah meilawnga an chuan laiin lawng chetsualnaah a nau thih thu a hria a, a rilru a náin tuar thiam harsa a ti hle. A nuin an rama kir leh turin a lo chah nghal bawk. Mahse, pachang takin Bombay a thleng a; kir leh mai tur em ni ang tiin Pathian ráwn chung leh ṭap chungin ni sawm a inngaihtuah a:
"I lamah min hîp rawh aw ka Pathian,
Kraws hrehawm pu pawhin ka lo hnai ang;
Ka hla sak zawngah hian,
I lam hnaih ka dil ang,
I lamah min hip rawh, Lalpa Pathian,”
tiin Pathian a páwl a. A tawpah chuan a nu kohna ai chuan Pathian kohna chu a ngai pawimawh ta zawk a, Mizoram a rawn pan zui ta a ni. Kan Zosapte inpekna hi a va turuin a va buru em! December 31, 1898-ah Aizawl a lo thleng ta a ni.
(a) Ṭawng thiam chak tak mi a ni: Mizo zinga rawngbawl tur chuan a pawimawh hmasa ber chu ṭawng thiam a ni. Zosaphluia’n a chanchin a sawina pakhatah chuan, “Thla thum chhung lekin Mizo ṭawng a thiam vek mai,” a ti. Dr. JV Hluna chuan, “Zosap zawng zawng zingah Mizote ngaina ber leh zeizia hre chiang ber a ni hial awm e,” a ti.
(b) Jail-a tâng khai hlum tur a tlawh: 1900 kum bul lam khan ṭhi zuar sumdawng an thah avangin Lamsuaka leh Chala chu khai hlum turin an chungthu rel a ni a, jail-ah an awm a. Hetih laia bawrhsap John Shakespear chu Pathian thu hrilh phalna a dil a, vawi tam tak a tlawh a, chanchin ṭha a hrilh ṭhin. An pahnih hian ringtu an ni hman a, khai hlum an ni ta a ni.
(c) A chanchin ṭha hril aṭanga pastor ni ta pahnih an awm: Hmar lamah khawthlang bialtu hmasa ber Pastor Phawka chu Zosapthara rawngbawlna aṭanga Kristiana inpe a ni. Chhim lamah pastor lar tak ngawrh taka Bible letlingtute zinga mi Pastor Challiana pawhin, “Chanchin ṭha hi Zosapthara hnen aṭangin ka dawng a, beram bo tehkhin thu a sawi aṭangin Kristianah ka inpe ve ta a ni,” a ti.
(d) Mawhphurhna an insem: Pu Zosaphluia chuan kohhran enkawlna lam a chang a, Pu Zosapthara chuan sikul lam a chang. Zirna lama mitling leh thiam, traing pawh nei tawh a ni a, hna a thawk ṭha em em. Kum 1903-ah Lower Primary School examna hmasa ber a awm a, sawrkar sikul aṭangin mi 14 zingah 6-in an pass a, Mission sikul aṭangin mi 13 an exam a, ṭha takin an pass vek.
(e) Honorary Inspector of Schools: Bawrhsap J. Shahespear-a chuan Zosapthara chu sawrkar leh mission sikulte endiktu atan Assam puma zirna lam hotu ber, Directorate of Public Instruction hnenah a dil a. Chief Commissioner of Assam remtihnain Honorary Inspector of School-ah 1904 aṭangin dah a ni. Sikul leh zirlai an pun chak em avangin 1905 aṭangin Lunglei lam chu Sap Upa kutah dah a ni ve ta. 1904 aṭanga 1952 thlengin Mizoram zirna sikulte chu sawrkar puihna hmangin mission kutah a awm. Hetiang hun hi rawn inher chhuak leh thei se, kan ram siam ṭhat nan a ṭha ngawt ang.
(f) Hla phuahtu leh letlingtu: Zosapthara hian Mizo hla 100 chuang a siam a, Kristian Hlabu-ah hian a phuah leh lehlin 80 vel a la awm.
(g) Mizo hmeichhiate dinhmun chawi san: Mizote’n hmeichhe dinhmun kan dah hniam a, nute chuan zah an phur lo mai ni lovin, an hmusit a ni tih a hriatin pawi a ti a, theihtawp chhuahin chawi san dan a ngaihtuah. ‘Ka nu’ tih hla a phuah aṭang hian a rilru kan hriatthiampui mai awm e.
4. Dr. Peter Frazer: Doctor thiam tak a ni a, a thiamna avangin Sapramah pawh mi hriat hlawh a ni. Liverpool Hospital-ah Chief Medical Officer a nih laiin British India-a Viceroy pawhin ama doctor atan a sawm an ti. Chutiang dinhmun ṭha leh sum leh pai lam chu ûm lovin Pathian rawngbawl turin a inpe a ni.
(a) Kohna a hmuh dan: College-ah B.Sc. a zir laiin kohna a hmu a, mahse, a chhang loin zirna a chhunzawm zel. Liverpool khawpuia damdawi in lian taka Medical Superintendent a nih laiin Pathianni chawhnuah a inkhawm a, missionary pakhatin thu a sawi a. Thusawi ngaithlaa pulpit lam a en lai chuan thusawitu lu chungah chuan, ‘Isua chu Peter Frazer atan a thi,’ tih lehkhatui sena ziak a hmu ta tlat mai a, thutlukna nghet tak a siam nghal a, “Isua hi Peter Frazer tan a thi a, Peter Frazer-a pawh hi Isua tan a thi ve ang,” tiin.
(b) Welsh Mission-ah missionary atan a inpe: Doctor lar leh thiam, sapho pawhin an ngaihsan em em, missionary atana inpe hian “In mission field thim lai berah min tir rawh u,” a ti a ni awm e. Chutih laia Welsh Mission Field thim lai ber chu Mizoram a ni. October 14, 1908 khan Sapram an chhuahsan a, December 9, 1908-ah Mizoram an lo thleng.
(c) Mizote hmangaihtu a ni: Mizote’n a nihna an sawi dan ber chu ‘Khawngaihnaa khat’ tih a ni tawp mai. Kum khat lek a awm chhungin (1909) Mizo damlo 24,000 a en hman a, kum li chhungin 50,000 chuang a enkawl hman.
(d) A inpekna ropuizia: Vawi khat a zin hawng chu damlo, zai thuai loh chuan boral mai tur a hmu a, a hoin an zâwn ta a. Aizawla a bangla a thlen chuan bathlarah a ṭhu a, a thlanin a leih huh vek a, a bula mite chuan, ”Ka pu, i hah hle mai maw?” an ti a. Frazera chuan, “Kalvari tlangah Isua a hah em em,” tiin a chhang. Aizawl leh a chhehvelah hian an kohna apiangah zanlai pawh ni se a kal zel ṭhin an ti.
(e) Pulpit rawngbawlna lam: Thusawi lamah chuan a chhuanawm bik vak lo a ni awm e. “Isua a ṭha em em, Isua hi ring rawh u, in tan kalvary kraws-ah a thi si a,” tih hi a sawi deuh ber chu a ni awm e. Shillong-a azin laiin Mawkhar biak inah thu a sawi a, biak ina leng lo khawp an inkhawm a. “In ram tlangte hi a mawi em em. Mahse, khawvela tlang mawi ber chu Ktlang a ni, tah chuan Isua kan tan a thi. Kalvari tlang a mawi em em,” tih zawng a sawi an ti.
(f) Chanchin ṭha hril a ngai pawimawh: Chanchin ṭha hril thuai thuai hi a hmanhmawh em em a, Pathian thu hril tur tam tak a ruai/châwm. Pu Sena, Hmunpui zirtirtu chuan, “Tlangval puanthuah khai chu 33 kan ni a, a châwm zawng zawng chu 102 an ni,” a ti.
(g) Bâwih bân thu: Bâwih bân chungchangah Bawrhsap HWG Cole nen an ngaihdan a inan loh avangin an inhnial ṭhin. A tawpah chuan Frazer-a hmalaknain British Parliament-ah Mizorama bâwih bân chungchang ngaihtuah a ni a, “British ram awp chhungah bâwih an awm tur a ni lo,” (1833) tih dan tlawh chhanin Mizoramah pawh bâwih bân a lo ni ta. Kan ramah hian bâwih bân ni ta lo se, tunah chuan an tam tawh hle ang.
(h) Rethei enkawlna: Mirethei, pitar leh putar enkawltu nei lo te, piangsualte awmna tur in a sa a, mi chu 70 zet a enkawl.
(i) Mizoram a chhuahsan dan: A hun hmasa a hmang zo va, kal leh tur a nih chuan, “Roreltute ka tibuai tawh lo vang,” tia thu intiamna (bond) sign a ṭul ta tlat mai a, “A ṭul chuan ka tibuai leh ang,” tia chhangin intiamkamna chu a ziak duh ta lo a, Mizoram awm leh phalna pawh an pe ta lo.
Kan Zosap pioneer missionary-te hi Zo fate tana Pathian min pek liau liau an va ni tak em! He ni pawimawh tak Missionary Day-ah hian kan Zosap zawng zawngte avangin Pathian hnenah lawmthu i sawi mawlh mawlh ang u. Kan ram, kan hnam min din chhuak tura Pathian hmanruate an ni si a.
“In hotu Pathian thu lo hrilhtute che u chu hre reng u la, an awm dana thil chhuak chu ngaituahin an rin dan zir rawh u,” (Heb. 13:7).
Thu lakna:
1. Rev. V.L. Zawnga B.D., Mizoram Baptist Kohhran Chanchin Pawimawh Lawrkhawm Part I, 1990.
2. Dr. J. V. Hluna; Mizoram Hmar bial Missionary-te Chanchin, 2003.
3. Lalhmuaka; Zoram Thim ata Engah, 2023.
4. Rev. Dr. C. L. Hminga; Baptist Zosap Missionary-te, 2013
- Rev. Dr. K. Lalrinthanga