Written by
-Dr. C. Lalrampana

Mahni intodelh a hun ta!

A kamkeuna

Intodelh kan tih hi sapṭawng chuan ‘self reliant’ tih a ni ber mai awm e. Oxford Dictionary-in a hrilhfiah danin, “Mi dangte thiltihtheihna leh thil neihte aiin mahni thiltihtheihna leh thil neihte chunga innghah’ tihna a ni. Mizote hi kan pipute aṭang rengin mi taima, mahnia intodelh tum tlat, mite ban buai lo thei ang bera khawsak nuam ti mi, ṭul leh mamawh erawh ṭhenawmte nena inban tawna nunho nuam ti êm êm mai kan ni. Khaw khata khamkhawp thlo chhuak peih lo khawpa thatchhe chhungkua chu an nuihzat ru ṭhin. Buhfai ei hnam kan ni a, atta chhang pêr chawa rin ai chuan vai buhfai uih ei pawh kan thlang zawk ṭhin.

Mizote hi kum tin tlang ram lo neia insawn insawn (shifting cultivation) hmanga ei zawng ṭhin kan ni. Pu Laldenga'n 1987 laia Jhum Control Policy a rawn kalpui aṭang leh Pu Hawla'n NLUP a rawn kalpui aṭang khan tlang ram lo neih hi kan bansan tial tial a, leilet lamah leh sumchang thlai chin, huan nghet neih lamah kan insawrbing ta deuh a. Mahse, sorkar policy a inthlak danglam zung zung ṭhin avang leh ro hran rela kawng dang an dap zel ṭhin avangin buh leh bâla intodelh tak tak thei lovin kum 37 kan kal leh ta mek a ni.

Rilru puthmang dik lo

Sapho leh hnam fing zawkte chuan mahni intodelh an ngaisang em em a, an tët lai aṭangin an nu leh pa, zirtirtu leh khawtlang hruaitute pawhin taimak leh thawhrim an zirtir ṭhin. Anmahni kutkawih ngeia thawk rim ṭhin tur leh intodelh turin an zirtir ṭhin a, lehkha thiam hnuah an thiamnate chu lo neih, thil siam, sumdawnna leh eizawnna kawng hrang hrang atan eizawnna tling turin an hmang ṭangkai ṭhin.

Mizo mipuite erawh kan rilru puthmang a dik lo hle. Hnathawh hlauh kan inzirtir ṭhin. Nu leh pa 99%-te hian kan fate hi lehkha zir uar tura fuih pahin kut hnathawh hlauh kan zirtir ṭhin. Entir nan, ”Bawiha/Bawihi, lehkha zir ṭha rawh, i hlawhtlin loh vaih chuan meihawl i rawh mai ang,” emaw, “Hna i thawk ṭawih ṭawih ang a, i rethei dawn lutuk,” tiin kan sawi ṭhaih ṭhin. He kan rilru puthmang dik lo hi kan thlak hma loh chuan Mizote hian dinchhuah tih kan nei lo vang.

Mizo nu leh pate hian kan tu leh fate hi sawrkar hna thawk ṭheuh se kan duhin kan beiseipui a. Zirlaite pawhin pawl 10 & 12 an zir zawh rual rualin sawrkar hnathawh tur zawngin an phili ṭan ṭhin. College leh university zirlaite pawhin an zirlai an zawh rual rualin sawrkar hna thawh tur zawngin an vir buai luai luai ṭhin a ni. Mahse, sawrkar hnain a daih tawh lo.

Sawrkar hnain a daih lo

India ramah mihring 1,44,17,19,852 (tluklehdingawn khat maktaduai zali sawmli pakhat nuai zarih sawmpakua leh zariat sawmnga pahnih) an awm a, sawrkar department 93 a awm. Sawrkar hnathawk nuai 48.67 awmin, mi nuai 67.95 an châwl (retired) tawh a ni. Mizoramah mihring nuai 13.80 kan awm a, sawrkar department 41 vel awmin, state sorkar hnathawk mi 45,000–50,000 vel an awm. Mahse, heng hnathawk ṭhenkhat hian anmahni thawk tak tak lova aikal la mi 3,500 lai an awm a ni.

Hetiangin tarlang ila. School Education Department-in aikal (proxy) 1,115 a nei a, Health Department -in aikal 624, Power & Electric Department-ah aikal 253 an awm. (Source–TOI Mar. 10, 2024). Hetihlai hian, Mizoram sawrkar hian 19-07-2024 thleng khan aikal late tan khawngaihna hun tawp a siam tak avangin aikal la hi an awm tawh lo anga ngaih a ni. Hetih lai hian, leader of opposition Pu Lalchhandama Ralte bial Tuivawl constituency-a New Vervek M/S-ah chuan tun thlengin SMC-te'n sawrkar dan bawhchhiain aikal an la chhawr niin sawi a awm. Sawrkar hna hmuh a harsat tehlul nen, aikal chhawr chhawng heti zozai kan nei hi a pawiin a zahthlak tak zet a ni.

Tichuan, MBSE hian kum 2024-a Board exam a buatsaihah khan pawl 10 exam mi 18,561 neiin, mi 13,618-in hlawhtlinna an hmu a. Chawhrualin, hetiang hian kum 5 chhung chhut lawk ta ila. Kum 5-ah chuan zirlai 68,090-in pawl 10 an zo dawn tihna a ni a, pawl 12 nena chhut phei chuan an tam ngawt ang le! Hengho zawng zawng hian sawrkar hna thawh tum ta se, a va han buaithlak dawn tehlul em! He kalphung dik lo tak, beiseina bo, beiseina beidawnthlak tak hi paih bova kuthnathawh leh thawhrimna aṭanga hlawhtlinnaa intodelh a pawimawhzia kan hriat thiam hun chuan tuna kan ṭhlalai rual ruihhlo bawia tâng mekte hi chhanchhuahin an awm ngei ang.

Hlawhtlinna tur a awm

Zirna hi a pawimawh a, mihring nungchang siamtu, hnam siamtu, mi pangngai ang lo tur mi pangngaia min siamtu a ni. Hetih lai hian, zirnain a tum pawimawh tak dang leh chu–mihringte mi puitlinga chher chhuaha chhawrnaawm ni thei tur leh dam khawchhuahna tur kawng dap thiamna tura thiamna leh finna pek a ni. MBSE, colleges leh university aṭanga zirlai hlawhtling apiangin sawrkar hna thawh tur ringawt an zawng ṭhin a nih chuan sawrkar hnain a daih tawh si lo va, an tan khua reng a var thuai lo vang. Chu ai chuan an thiamnate hi lo neih, sumdawnna, ran vulh leh eizawnna kawng hrang hrang atan hmang ṭangkai se, rei lo têah an intodelh thei zawk ngei ang.

Entir nan: Kum 2023 chhung khan state pawn aṭangin Mizoramin sa, bawnghnute, artui kan la lut nasa hle a, a vaiin cheng vaibelchhe 101 man zet a tling. Hetiang a nih chuan ṭhalai lehkhathiam, sawrkar hna hmu lo, hna zawnga melh kual ṭhinte hian bawng vulh, ar vulh, vawk vulh leh lo neih, thlai hmun, leilet siam thlengin taima takin kawla ni chhuak chhiarin bei se chuan, kum tin cheng vaibelchhe 101 state pawn lama luang ral ṭhin hi ṭhalai lehkhathiamte hian intodelh nan an hmang thei dawn a ni.

A tlangkawmna

Zirna ringawt ni lovin thiamna zuitu chu a taka hman ṭangkaina lamah hian ṭan lak thar a ngai a. Thiamna hi a taka hmang ṭangkai tur chuan taima taka eng hna pawh thawha takna, dikna leh rinawmna nen mahni mawhphurhma hlen chhuah a ni. Pathian thuah chuan, “Tu pawhin hna a thawh duh loh chuan ei pawh ei suh se,” tih hi a chuang kiau mai. Ei leh in, silh leh fen, mamawh engkim duh ve vek si, engmah thawk peih si lo tan he khawvelah hian dam khawchhuahna kawng a awm lo.

Kan zirlai rual leh zir chhuak tawh zawng zawng, hna mumal nei si lote hian ngaihtuah chiang teh se. Politician nih kher tumna emaw, sawrkar hna ringawta insawrbing lo hian khing kan ram la intodelh lohna sa, artui leh bawnghnute lei nana senso vaibelchhe za tel teh meuh kum tin a kal liam tur hi thawhrimna nen kan Zoram chhung ngeiah kan lumlet thei reng a ni tih hriain, in thiamna hmang khan han lumlet teh u.

Ni tin sawrkar hna ngaihvena thingpui man leh mamawh leina tur chhungte sum dil chhuak a, chawi belha sawrkar pisa lam tluang zawh fo ṭhin ai chuan kut hnathawh leh thawhrimna rah a hlu zawk tih hriain theihtawp chhuahin ṭan han la teh u. Competitive exam hmachhawn fova hlawhchham leh ṭhin ai chuan thawhrimna hmanga intodelh hi a hlawk zawkin a chhenfakawm zawk daih a ni tih hriain, in thiamna leh finna kha han hmang ṭangkai teh u le. Tichuan, Zoram nuam, khawizu leh hnutetuia luang ram kan lo ni mai dawn a ni.

- Dr. C. Lalrampana