Hawng lang e! 'RANNGO' HLA BEL CHIANG ANG AW
Tunlai Mizo hla YouTube lama en leh ngaihthlak hlawh ber chu Ngura sak leh phuah ‘Ranngo’ (kan ziah zawm, ‘ran’ leh ‘ngo’ ziah hran hian kawh dang a neih theih avanga ziah zawm ka ni) hla hi a ni awm e. Thlirtu pawh maktaduai thum leh nuai li (3.4 millions) chuang a nei.
Eng vangin nge he hla hi kan chhui zau a, kan luhchilh kan tih chuan, tunlai ṭhalai hla phuah (Ngura hi a kum a tam ka ring lo ve ngawt a, a mi mal takin ka hre si law)-ah chuan technically paw’n he hla hi a thlir zau tlak viau tlat! Poetic technique thiam taka a hman dânte hi sawi zau a, sawi fiah a phu a ni. Kum tam tawh zawk (kum upa ni lovin)-te leh hranghlui lam chuan hla ṭha nia an sawi fo chu, hla thu bik hmanga hla phuah, ṭha leh un, awm ze thûk tak neite hi a ni duh viau mai. Mahse, chutiang chuan miin hla an phuah thei vek si lo. Ṭhangthar an lo chhuak zel dawn. Hla thu bik (poetic diction) pawh awm mang lovin, ṭawng tualleng tak takin hla pawh an rawn la phuah zel mai thei? Mahse, poetic technique ṭhenkhatte nalh taka an rawn hman thiam chuan, an thu hman aṭang chauha teha hla ṭha a ni lo tih ringawt theih a ni bik dawn lo.
Thu leh hla lama a hminga zirtirtu nih ve chuan kan tunlai ṭhalaite hla phuah hi ngaithlak ve zel a ngai a, han ûm zui tlak a awm rualin, hla lar em em sawi zui vak tur awm lo pawh a awm ve zel tho bawk. Sawisel theih tak tur hlate pawh a awm ṭhin. Mahse, sawiselna lam aiin lo faksakna lam hian min bûk rih ṭhin avangin sawiselna lam hi chu ka ziak lang ngai lem lo. Thu leh hla khawvelah hian sawiselna leh fakna hi a pawimawh ve ve rualin, kan hnam a la naupan avangin sawiselna lam han dawng zo viau erawh kan tam lo mai thei. Chuvang chuan, thu leh hla khawvela pawimawh em em, inchhêm alh tawnna hian mite tan phûrna leh hmasawn zel tumna a siam ṭhin zawk avangin fakna lam hi uar pawh ka ni.
Ezra Pound-a khan poetry nihphung tar lang theitu thil pathum a awmin a sawi a. Chungte chu–1. Melopoeia – awmze neia rimawia siam tura thu rem khawm, 2. Logopoeia – ngaihtuahna chhungril kai tho thei thu ril leh thûk rem khawm, 3. Phanopoeia–suangtuahna mitthla siam thei thu hman (Theory of Literature 29, 30) tihte a ni.
Kan hla thlir zau tur ‘Ranngo’ hi Ezra Pound-a tehfung aṭanga kan teh chuan a tling thei vek mai lo maw? A chhiartute ngaihdânah hei chu dah ang aw! He hla ka ngaihthlak hmasak bera ka beng verhtu ni nghal chu, a hla inṭanna, ‘Hawng lâng e’ tih hi a ni. He thumal hi he hlaah hian sentence khat a tling thei nghal bawk. Hla inṭanna aṭangin hlarua (poetic technique) thiam takin a rawn hmang thei nghal tlat mai. Hei hi ‘Allusion’ tih a ni a, mi thu leh hla lo awm tawh sa, tawi têa lak chhuah zauh hi a ni. Thawnthu, thutluang leh hla vek aṭangte paw’n a lak chhuah theih ṭhin. Hetiang hlarua an hman ṭhin chhan chu, hla phuahtu chuan a suangtuahna ram miten an thlir thiampui theih nan, a lo ngaithlatu emaw a lo chhiartute’n emaw an chhui zau atan he hlarua an hmang ṭhin.
Kum 40 ràl kai tawh chuan Chhurbura thawnthu hi mi dangte hrilh chhawng thei turin kan la hre chiang tlang vekin a rinawm. Chhura leh Náhaia ten lo an inven thleng ṭuma thil thleng kha sawi vekna hun a awm lo va. Chhura’n Náa lo a ven ṭum a, Náa lo mawnga thing a zuk vawm khan thingkawrawng chhunga awm Phungpuinu khan, “Hawng lâng maw?” a lo ti a. Chhura khan, “Hawng lâng la, sepui tia tiain hawng lâng rawh” a ti a. A zuk vawm zui leh ngat a; Phungpuinu chuan, “Nauva lu lu, khuai lai chi” a lo ti leh a; Chhura chuan, “Khuai la, khuai keh rem rum rawh” tiin a chhang. Phungpuina khan kan pu Chhura kha a ngam ta lo a nih kha.
‘Hawng lâng’ tih hi Zo ṭawng tluang pangngai a ni lo. Chuvang chuan, Ṭiau thlanga lama awm Chhura thawnthu hre ve tawh mang lo ṭhangthar zingah a thlûk dân, a lam dân hre fuh tawh lo an lo awm ve ta reng mai! Sangzuala, MZU, Mizo Dept. chuan ‘Hawng lâng’ tih hi Falam ṭawng leh Lai ṭawngah ‘Ka lo kal e’ tihna a nih hmel tiin min hrilh a. R.L. Thanmawia chuan hlaah chuan, ‘lo thawk, lo kal, lo thleng’ tiin a hrilhfiah bawk.
Hawng lâng e!
Chinlai lengte'n ‘Ranngo zawng la,
Lam hlaa'n, raltiang khuaah, sakhmel sensiari;
A leng an ti, tlang tin mawiin,
A hming lah than lai reng a sei’ tiin an hril bâng lo.
Tichuan, he hlaa ‘hawng lâng’ allusion-a a rawn hman dân chu, a u leh nau, a chhungte’n, “Nupui zawng rawh, nupui nei ve tawh rawh tia” tia an ṭawng khum reng chu, “Khual khuaa nupui zawng turin ka kal e, ka thawk chhuak ta e” tiin ‘Hawng lâng e’ tiin tawi fel takin a chhang ta a ni! Khual khuaa nula hmelṭha, mite sawi laih laih khawpa lar leh hmingthang chu rim turin a thawk chhuak ta a:
Dar ang tawn ka nuam kimtea thu tin thlunpuia'n,
Aw, sawm vein chhai mai ka nuam;
Aw...aw...nuihmawi, sakhmelmawi sensiari, ka tawna'n vul la,
Dawi ang ka dawm nan che, ka ṭang i bei ve nan, tui ang nem rawh.
‘Dar ang tawn’, ‘Dawi ang dawm’ tih tehkhinna (simile)-te hi chu hlaa tehkhinna hman tlanglawn a ni a. Darbu an lei dawn hian solfa-a ‘do re mi’ tichhuak thei leh ri inhamtawng an zawngin an lei ṭhin. Ri inmil leh inhamtawng bik sawina aṭangin he tehkhinna ‘dar ang tawng’ hi a lo chhuak a ni. Tin, dawidim hi a chhiat hma em avangin dimdawi taka enkawl leh dahṭhat ngai a ni a, chuta ṭang chuan ‘Dawi ang dawm’ tih tehkhinna pawh hi lo chhuak nia sawi a ni. A bak chu a hla kan tarlanah khian sawi belh leh sawi zau vak tur a awm lem lo. Kan hre thiam tlang vekin a rinawm.
A hla ruhrel (structure) hi narrative structure a ni mai a. A awmzia chu ranngo a zawn dân hi a bul aṭangin, thawnthu sawi ang maia inlalawn ṭha taka a tawp thleng a rem chhoh vang a ni. A hla kal zel han en leh ila. Ranngo (khual khua/mi khuaa nupui zawng tura kal) a zawnnaah khan. Nula, khawtual tlangvalte paw’n ṭha an tih rawn chu a va rim ta ngei a. Tapchhaka an khaw tlangval, kei ka ni intihote nen an ṭhutkhawmna kara Lalngoi zei taka a chet vel dân a tarlang leh a:
Khual changin khartung sawnin an run kan kai ve,
Tap tuala'n hran thang val rual leng vel kara'n e;
A her liai liai e, nui hiauvin,
A biang no, heh sen, aw, a ṭawn sam sei, a kimtlang mawi nen.
A hla kal zelah, a tir lama poetic technique kan sawi allusion kha a rawn rawlh leh ta a. A lo ngaithlatute ngaihtuah zui turin Chawngvungi leh Sawngkhara inngaihzawnna thu leh Chawngvungi nu’n a fanu man atana Sawngkhara te ‘darhuai’ a ngen dânte ngaihtuah kai a ngai ta a. Sawngkhara/Sawngkhara nu’n, Chawngvungi nu’n an darhuai kher a ngen, a chhanna chu kan hla upa ber pawl ‘dar hla’ lo chhuahna pawh a ni ta reng a:
Chawngvungi man tam e,
Ṭhi ka pek duh lo va,
Dar ka pek duh lo va,
Kan dar huai kher in ngen e,
Chawngvung, man tam sumhluani
(HKR, Mizo Zaite 50).
Chawngvungi leh Sawngkhara inkar thawnthu pawh hi ṭhangthar zingah hre chiang lo kan awm nual tawh ang. Darhuai hi darkhuang tia sawi mai an awm a; mahse, darhuai tia an sawi ṭhin kha darkhuang vek chu niin a lang lo. Sangzuala chuan “Dar hmingthangho zingah hian Tuiruang dar (darhuai nia sawi a ni bawk) leh kawlkhen dar deuh chauh hi darkhuang a ni awm asin,” tiin a sawi. Sawngkhara te darhuai hi HKR Lalbiakliana chuan, darkhuang niin a sawi thung a, “He darhuai hi a huai a chhuah châng chuan a tumpâwngah hian huai chuan bu a chhep ṭhin a, a inkhai ṭhalai rengte hi tuma tum miah lohin amah leh amah a intum vung vung mai ṭhin a ni” (Mizo Zaite 50). P.S. Dahrawka khan, “Ṭhi leh dar eng pawh ngen ula, a pawi kan ti lo va, kan darhuai kher kher hi zawng mana inpek a thiang lo a ni,” (Mizo Thawnthu 140) tiin Sawngkharan a chhan dân a ziak bawk.
Chawngvungi leh Sawngkara inkar thawnthu kan hriat letling chiahin a phuahtu hian a hla a tlantir thung a. Ranngo a zawnnaa an nula rim kha hmelṭha leh duhawm tak a nih avangin a man pawh nula pangngai ai chuan a to ngei a ring a ni ang! Hla phuahtute’n an hlaa an dah fo rhoterical question (zawhna chhan kher ngai lo) hmangin, ‘A man an chhiar maw!?’ “Eng zat pawh chhiar r’u. Sial sawm, kan silai leh fei mai bakah, darbu leh darhuai thleng paw’n ngen ula, a phu a lawm,” tiin a zaipui a. He laiah hian, a u leh nau, chhungte tihelna (satire) ni awm tak pawh a lang thei daih mai. A chhan chu, “Nupui nei tawh rawh” an tih chhen avang khan a nupui man chu engzat pawh ni raw sek sek, pek a inhuam hliah hliah tawh mai a ni.
Man an chhiar maw!?
Sial sawm, lai fei, kan dar huai leh darbu eng pawh ngen r'u, a hen zo si a.
Chawngvung sakhmel mawi sensiari ka tawna'n vul la,
Dawi ang ka dawm nan che;
Ka ṭang i bei ve nan, tui ang nem rawh.
Hla a kharna lamah hi chuan han sawi zau belh tur a awm tawh lem lo. A hla hi a tluantlingin han dah law law ila:
Zantiang siar leh chhawrthla eng no ruai hnuaiah,
Duh te'n ka nghak che, ngaihzual;
Leng dang sirah hnawlin sul ang min zui la. Aw…aw...aw...aw...
Khuandimin run sang rawn lawi rawh, ranngo hmelṭha.
He hla hi eng vanga bih chianga ziak ta vak nge kan nih kan tih chuan, tunlai ṭhalaite zingah hian ngaihtuhna nasa tak seng a, uluk taka hla phuah thiam an la awm ve tho tih hi a chhanna chu a ni mai awm e. Kan hmanlai hla leh hla hlui ṭhenkhatahte kan châm reng thei dawn lo va, ṭhangthar hla phuah dân kalhmangte hi hriata en zui ve reng a ngai. Bel chiang mang si lova lo sawisel ringawtte hi a phuahtute tan pawh dawnsawn a nuam ṭhin lo. Tin, hla tawiteah hian thu tam tak a lo inphûm theih dânte pawh kan tarlang tel ni teh se!
- Rohmingthanga Ralte, Asst. Professor, Dept of Mizo, Govt. Hrangbana College