Written by
- B. Lalhmingmawia

Thu rintlak hmangin

Kum tin January ni 11 a lo thlen hian thil sawi thar a awm fo va, ṭhenkhat hian social media lamah thu vawrh darhin, ṭul lovah min inhnialtir ta fo mai. Hei hi a pawi hle. Mizoramah hian kohhran hrang hrang kan awm a, kohhran lian ber Mizoram Presbyterian Kohhran chuan January 11, 1894 hi an din ṭan hunah an pawm a, chutiang chiah chuan Baptist Church of Mizoram pawhin January 11, 1894 hi an din ṭan hunah an pawm a ni.

January ni 11 a lo thlen apianga an hming kan lam chhuah ṭhin chu Pu Buanga leh Sap Upa te an ni a; an hnathawh (contribution)-te hi a hlûin hriat reng a ni zêl dawn a, an hlutna hi sawi tur tam tak a awm a ni. Heng mite pahnih hi Zo fate’n hre reng ila, kohhran hote’n an hlutna hi i theihnghilh ngai lo vang u.

January ni 11 a lo thlen apianga ṭhenkhatte’n a hming an lam chhuah ṭhin chu Rev. William Williams a ni. Eng vang nge maw ni? A lo thlen nî pawh ni si lo hi; he nî a lo thlen hian ṭhenkhat hian sawi chhuah an châk tlat ṭhin. Hei bakah hian Thangzika chungchangte leh kum 1871-a Thangliana (TH Lewin) hova Krismas an hman dante hi ṭhenkhat hian an sawi chhuak fo. Chuvangin, heng thil pathum chungchang hi a tawi thei ang berin sawi kan tum dawn a ni.

Rev. William Williams

Mizoram Presbyterian Kohhran chuan Rev. William Williams rawn thlen nî March 15 hi ‘Chanchin Ṭha Thlen Ni’ atan an pawm a, chhan ṭha tak pawh a nei ngei ang. He nî an pawm chhan lam hi kan luh chilh thui hman dawn lo va; kan sawi duh lai ber chu “William Williams khan chanchin ṭha a rawn hril rêng em?” tih a ni. Ṭhenkhat chuan kum 1891-a Rev. William Williams rawn kal hi sawi nêp tumin, Bible milem an sem thu chauh an sawi ṭhin a, Mizoram hi missionary intirh nan a ṭha dawn âwm em tih en thlithlai tura lo kal a nih thu hi uar takin an sawi ṭhin.

Rev. William Williams-a leh a ṭhiante Mizorama an rawn kal khan, March 15, 1891 khan Liankunga khua Mualvûm naupang leh putarte hnenah Bible milemte an sem a, hlate an saksak a. March 20, 1891-ah Aizawl an thleng a; Aizawlah chawlhkar li vel châmin, a châm chhungin a theih ang angin chanchin ṭha a hril a ni tih thu The Monthly Tidings kum 1891 September thla chhuakah chhuah a ni a. Chuta ṭang chuan William Williams leh a ṭhiante’n Aizawl an chàm chhunga Pathian thu a tlângaupui dan chiang takin kan hre thei ta a ni. Rev. William Williams leh a ṭhiante Aizawla chawlhkar li vel an châm chhung khan Bible milem chauh sem lovin, an theih ang angin chanchin ṭha a hril a ni tih thu The Monthly Tidings aṭangin chiang takin kan hre thei a ni.

Aizawla a awm chhung hian Mizo zingah hun a hmang tam hle a, Bible milemte an sem zel a, Mizote’n an ngaina hle a ni awm e. Mizote chu Pathian thu hrilh ṭâlh ṭâlh a tum ṭhin a, Mizote chuan, “Pathian chu a ṭha alawm,” an ti zel tiin William Williams-a khan a ziak. Aizawla a awm chhungin Pathiannîah mi 90 te, 100 te zingah Pathian thu a hril ṭhin. A châm chhunga Pathian thu a sawina hi Mizote hnenah mai ni lo, Khasi, Meitei leh Naga zingah pawh Pathian thu a sawi ṭhin thu a ziak bawk. Hemi chungchang hi The Monthly Tidings-ah tun thlengin chhiar tur a la awm reng a ni.

A chunga kan sawi aṭang hian Rev. William Williams khan hun rei lo te chhung Mizorama a rawn kal chhung khan chanchin ṭha a hril ngei tih kan hre thei a; Kristian missionary, kan rama lo kal hmasa ber a nih thu leh chanchin ṭha rawn sawi hmasa ber a nih thu hi sawi nêp rual a ni lo ve.

Thangzika chungchang

Mizo chanchin ziaktu leh kohhran chanchin ziaktute’n an lo ziah ṭhin dan leh vawiin thlenga kohhran hote’n lungsi taka kan pawm tlan chu, “Mizo zinga baptisma chang hmasa ber chu Khuma leh Khara te an ni,” tih a ni. Amaherawhchu, tun hnaiah lehkhabu pakhatah Mizo zinga baptisma chang hmasa ber leh Mizo Kristian hmasa ber chu Thangzika a nih thu ziak a ni a, baptisma a chan kum pawh kum 1893 niin an ziak. Hemi chungchang hi Vanglaini chanchinbu July 18, 2024 chhuakah khan article ka lo ziak tawh a; chuvangin, thui tak ziah ka tum tawh lo. Amaherawhchu, he thil an sawi chhuah fo hi an thu lakna hnâr chu Sophia chanchinbu, Aizawl August 28th–September 6th 1987 chhuak a ni, tih hria ila. Sophia chanchinbu hi tute chhuah nge, tih leh hetiang thu pawimawh tak lak nan (source atan) hian a rintlak rêng em, tihte hi ngaihtuah a ṭha khawp mai.

Hetiang history thil thleng pawimawh lutuk mai hi thil tak tak ni ngat se chuan Pu Buanga khan khatiang thil thleng pawimawh kha a Log Book-ah a ziak lang ngei ang tih a rinawm. Mahse, Pu Buanga khan he thu a ziahna hi kan hmu hauh lo va, a Log Book-ah hmuh tur a awm lo.

Pu Buanga te ṭhian dunin Mizoram an rawn kal dan chanchin hi amah Pu Buanga sawi ngei hi Kristian Tlangau bu hluiah hmuh tur a awm a. October 4, 1913-a Aizawl Presbytery-ah khan Pu Buanga khan Mizoram an rawn kal dan chanchin a sawi a, chu thu chu Pu Thanga’n Kristian Tlangau-ah January 1914 khan a chhuah a. He thu tho hi Didakhe chanchinbu (May-June 1989) chuan chhuah chhawng lehin, vawiin thlengin chhiar theihin hmuh tur a la awm a ni. Pu Buanga hian Mizoram an rawn kal dan a sawiah chuan, Thangzika baptisma an chantir thu rêng rêng hi a sawi hauh lo va, hetiang thu hi chhiar tur a awm lo a ni.

Chuvangin, hemi chungchang hi a document kan hai chhuak a nih si loh chuan Mizorama kohhran a lo din tirh aṭanga vawiin thlenga kohhrante’n kan pawm ngheh thlap, Mizo zinga baptisma chang hmasa ber chu Khuma leh Khara te an ni tih hi a rin tlakin a pawm tlak êm êm a ni.

Kum 1871 Krismas an hman dan

Hemi chungchang hi Vanglaini chanchinbu December 10, 2024 chhuakah ka ziah tawh avangin sawi thui ka tum vak lo a; amaherawhchu, tlem azawng han tarlang nawn ila. Kum 1871-a Thangliana hova Krismas an hman dan chungchang ṭhenkhatin an ziah dan hi chhui chian ngai a awm niin a lang. Chu chu–Kum 1871-a Thangliana hova Belkhai (he lai hmun hi Tuikawi niin an sawi)-a Krismas an hman hian, Thangliana hian ngaihnawm takin Lal Isua pian thu a lo sawi tawh niin ṭhenkhatin an ziak a. Tin, kum 1871 hian Thangliana leh Dari te hi an innei tawh niin an ziak bawk a, Krismas an hmang ho niin an ziak bawk. Heng thil hi sawi a nih fo avangin chhui chian a ṭul a ni.

Hemi kuma Krismas an hman dan hi T.H. Lewin (Thangliana) khan “A fly on the Wheel” tih lehkhabuah khan a lo ziak a. A ziah dan chuan, kum 1871-a Belkhaia Krismas an hman hian Sap pachalin Krismas an lawm dan dik takin Krismas an hmang a ni. T.H. Lewin ziak aṭanga thil chiang tak kan hmuh chu, sipaiin Krismas kha an hmang a, Mizo erawh an tel thu reng reng hmuh tur a awm lo, tih hi a ni. Sipaite khan Krismas kha an riahbûkah Sap pachalin Krismas an lawm dan dik takin an hmang zawk a ni. Mizote beng hriatah khan ngaihnawm takin Isua pian thu sawi a ni lo hrim hrim tih a hriat theih bawk. Sipai ho kha chanchin ṭha hril tura lo kal an ni lo va, Mizote beng hriatah chanchin ṭha an sawi thu hi hmuh tur a awm lo. Kum 1871 hian Thangliana leh Dari te hi an la innei lo va, Krismas an hmang ho hek lo. Thangliana leh Dari hi kum 1872-ah an innei zawk a ni. Chuvangin, kum 1871-a Thangliana hova Krismas an hman dan hi phuah belh loh a ṭha hle mai.

Tunlai hian social media lamah mi ṭhenkhatin hetiang thu hi vawrh darh an ching hle. Engpawhnise, kan thu sawi hi thu rintlak, belhchian dâwl ni thei se a duhawm ṭhin hle. History chungchang kan sawi phei hi chuan kan thu lak nan document leh source rintlak hmang thei zel ila a ṭha ngawt mai. Heng thil pathum hi sawi chhuah fo a nih avangin ka rawn thai lang ve a ni e.

- B. Lalhmingmawia