Written by
-Dr. C. Lalrampana

Inkhawm nana lirthei hman hi




A kamkeuna

Vaihovin ‘Jamana badal gaya’ (changing time) an lo tih fo ṭhin ang deuhin Isua hun lai kha chuan lirthei la awm hek lo le, a hla emaw, a hnai emaw, inkhawm kal nan ke hlira kal a ngai. Thu hrila zin veivah nan pawh lawnglêng leh sabengtung, sanghawngsei, sakawrte hman ṭangkai ṭhin. Lirthei awm chhun ber pawh bawng tawlailir, sakawr tawlailirte a ni. Tunah erawh chuan inkhawm nan leh zin veivah nan lirthei chi hrang hrang changkang tak tak leh thlawhtheihna thlenga hman ṭangkai a lo ni ta. Hei vang hian alawm ‘Jamana badal gaya’ an lo tih ṭhin chu?

Hmanlai dinhmun kha

Kan Lalpa Isua khan a zirtirte hnenah, “Zinna atan ipte emaw, kawr pahnih emaw, pheikhawk emaw, tiang emaw keng hek suh u; hnathawktu chu a ei tur hmu tlak a ni si a,” a ti a. Khatiang khan thuawih tak leh mâwlmang takin an zin chhuak mai ṭhin niin a lang. A hnuah amah bawkin, "Tangka ip lova, ipte lova, pheikhawk lova ka tirh chhuah che u khan thil reng reng in tlachham em?" a ti a. Anni chuan, "Chham lo," an ti a (Mat. 10:10; Luka 22:35) tih thu kan hmu leh a; an inpumpekna leh an rinna nasatzia kha a lang chiang hle.

Tunlaia kan rawngbawltu hrang hrang–naupang pawl, ṭhalai, nuho, rawngbawltu, kohhran upa, pastor leh puithiam rualte erawh a letling thawkin kan khawsa ta. Thawmhnaw nalh tak tak, coat suit leh bag nalh tak tak, puanthuah changkang pui pui nen, ei tur tuihnai tak tak, sum tam tawk nen, restaurant & hotel changkang tak takahte thlengin chanchin ṭha kan feh chhuahpui a. Kan inkhawmpui hrang hrang leh hunpui pawimawh kan hman changte hian fashion show emaw tih tur khawpin kan nalh a; rethei zual deuh tan phei chuan Chawlhnia inkhawm pawh hi a hrehawm ngawih ngawih ṭhin.

Phairama awm nula pakhat chuan, ”Mizorama awm hreawm ka tih em emna chhan chu incheina a sang lutuk a, Chawlhnia inkhawmte hi ka hreh ngawih ngawih ṭhin. Khungah chuan kurta, salwar leh thawmhnaw chhehchhawl mai mai pawh hain inthuam ila, tuma’n min sawisel ngai lo. Chuvangin, phai ramah ka chhuk leh mai ṭhin,” a ti. Pathian thu leh thlarau lam tuihâlna aiin thawmhnaw nalh, incheina lamah leh ei tur puar leh fânna lamah kan intlansiak nasa lutuk a, "Lehkhaziaktu leh Pharisai vervêkte u, in chung a pik e! Thlân hnawih var, pawn lam mawi taka lang, a chhung lam erawh chu mitthi ruhte leh bawlhhlawh tinrenga khat angte chu in ni asin,” tih ang mai kha kan ni ta.

Chanchin ṭha hrila veivah nan lah kohhran puithiam chenin lirthei changkang ber ber nen kan inhawl chhuak ta. Km chenve lek pawh kein kan kal peih tawh lo. Pastor bial zîm tê pawh kea kalin an vil hneh hlei thei tawh hek lo. Lirthei changkang pui pui nen vanram luh kan tum ta mek zawk em ni? Pastor TA/DA bill uchuak deuh ṭhin pawh an awm nia sawi a awm ṭhin. Inngaihtuah chian a hun tawh hle.

Chawlhnia lirthei khalh hi

Lirthei khalh hi hnathawh anga ngaih a ni lo. Khawl kâng (engine sparking) hi kangmei chhuahtir anga ngaih chi a ni hek lo! Judate ngaihdan chuan Shabbat hmaa engine tihnuna thim hnu thlenga tih thih (switch off) loh chuan lirthei khalh theih loh nachhan tur a awm lo! Mahse, chu chu sum khawh ralna mai a ni. Conservative-ho ngaih danah chuan Shabbat-ah pawh mi bus-ah a chuang thei a, mahse, chuan man pek ngai lo, pawisa hman ngai lo chi a ni tur a ni. Halakha hi ‘Juda dan’ tia lehlin a ni fo a, mahse, a dik zawka lehlin chu ‘nungchang dan’ emaw, ‘kal dan’ emaw a ni thei. He thumal hi a bul aṭanga lo chhuak a ni a, a awmzia chu ‘nungchang’ – ‘kal’ emaw tihna a ni bawk.

Juda dan (Halacha)-in a sawi dan chuan, lirthei khalh hi Shabbat nia thil tih khapte bawhchhiatna tam ber a ni. Juda-te dan chu lirthei awm hma daih tawha thuziakah innghat mah se, lirthei khalh lai hian thil chi hrang hrang ngaihtuah a ngai a, chu chu a ṭha lo va, khap tlat a ni. Entir nan, lirthei ignition hian fuel a tikâng a, chu chu melachot 39 zinga pakhat bawhchhia anga ngaih a ni. Chu bakah spark a siam bawk a, chu chu a kaihhnawih rabbinic (or biblical) khapna ‘mei hal/nun’ bawhchhiatna a ni.

Tunlai lirthei hian electrical component dang tam tak, light ang chite pawh a nei a, chu chu lirthei tlan laiin on leh off a ngai ṭhin a, a tam zawkah chuan driver hriat lohvin a awm ṭhin. Isaia 58:13-14-ah chuan Juda-te chu Shabbat-a an zinna khap turin a ngen a, mahse, Orthodox ni lo Juda tam tak chuan he thil chungchangah hian ngaihdan hrang hrang an nei a. Shabbat-a lirthei khalh ṭhenkhat tal phalsak tur leh dikna chanvo hrang hrang an hmuh theih nan, synagogue-a kal vang chauh pawh ni se, mimal thil dang vang pawh a ni thei hriat thiamna neih an phut a ni. Orthodox Juda dan ngaihthahin ṭhenkhat chuan lirthei khalh hian kea kal ai chuan thawhrimna a tlêm zâwk niin an ngai a, ṭhenkhat erawh chuan inkhâwmna hmun aṭanga hla lutuka awmte chu inkhâwmna hmun thleng tûra lirthei an khalh loh chuan sakhaw dan zawm a har ṭhin a ni tih ngaihdan an nei. Judate hian Halakha dung zuiin tun thleng hian Shabbat inṭan, Zirtawpnia ni tlak veleh mobile phone an off a, a tuk Shabbat tawp ni tlak thlengin phone an hmang ngai lo. Chutiang zelin mei zu mi pawhin Shabbat ral hma chuan mei an zu ngai lo. Kan Chawlhni serh dan a intak hleih deuh a nih hmel hle.

Tunlai dinhmun ve thung

Kristianna hi kum zabi khatnaah khan Rom ram bial Judai-ah a inṭan a. Judaism pawl tenau tak, inrual lo tak, Nazaret Isua zirtirna aṭanga lo piang chhuak a ni. Isua rawngbawl hun lai kha AD 27-30 inkar vel a ni. Zawi zawiin Kristianna a lo darh zau zel a, Mizoramah pawh January 11, 1894 khan sap missionary-te lo chhuakin Kristian kan lo ni ta. Tunah phei chuan ringtu zaa 87.16% vel zet kan awm tawh a, kohhran pawl hrang hrang pawh 100 chuang zet kan awm mek bawk. Kristian kan ṭhahnem tual tual a, khawvel pawh a changkangin a ṭhang chak em em a, chutih rualin, kan rin dan pawh a dâvâ tual tual bawk.

Juda dan Halakha-a Chawlhni serh dan a ziah dung zuia chawlhnia mel 1 aia hla kal loh tur tih kaihhruaina kan neih pawh kan ngai thutak vak tawh lo va. Kan Chawlhni serh ṭheuhte pawh tunlai milin a dazât zawng leh dal zawngin serh leh sang hrang hrang pawh a samkhai zawng leh dal zawngin kan kalpui mek a. Mahni inthiam chawp chungin kan nuam tih dan zawng leh remchan dan zawng zawngin kan inher rem a. Sualna chi hrang hrang zakzeh chungin ṭha awm fahrana intarlangin, lansarh loh hlau reng rengin Pathian rawng kan bawl mek niin a lang.

Khawvel ṭhang chho mek leh changkanna mil zelin kan sûkthlek dan pawh a danglam zel a. Tun hma kum kha leh chen inkhawm tura kea kan kal ṭhin laite kha dâwn kir changin lung a tilengin hnuk hial a tiulh thei nia! Tunah chuan nun ṭhuthluang, a samkhai zawng hlirin kan tal tawh a; biak in bul lawka lawka awmte chenin kea kal tum tawh lovin lirthei chi hrang hrang hmangin kan inkhawm ta ṭhup ṭhup mai! Kan intodelh tial tial a, nun a danglamin khawsak zeizia kan thlak danglam nasa ta hle. Kawng lehlama ngaihtuah chuan hmasawnna ropui tak a ni a, a lawmawm hle. Mahse, Krista tana hrehawm tawrhna kawngah erawh kan hlawhchham a, nun ṭhuthluang leh awlsam ringawt kan bawh huam huam erawh hi chu kan chhandamna thawh chhuah nan hian a pawimawh ber lem lo mai thei. Chuvangin, ngun taka ngaihtuaha kan inseamṭhat a hun tawh hle. Kan hnam dan leh hrai, khawtlng nun dan dik vawn nun kawngah thleng hian fimkhur a van pawimawh tehlul em!

A tlangkawmna

Chawlhnia lirthei hmanga inkhawm chungchangah hian Juda Orthodox-te ngaihdan leh duh dante kan hre chiang ta. Mahse, khawvel ṭhang danglam zel ‘Jamana badal gaya’ tih hunah erawh khatih hun lai ang reng kha a ni thei tawh lo. Kan kal vel leh veihvahna (transportation system) a lo inthlak danglam ta a. Veng hla, khaw hla, hmun hla tak aṭanga biak in hla tak tak bawk si kea kala pan vang vang tur chuan a aia kalna awlsam zawk (means of transportation) kan lo neih chhoh zel takah chuan lirthei eng chi pawh, lawng pawh emaw, thlawhtheihna thleng pawhin inkhawm nana hman hi miin a tlin phawt chuan Pathian dan bawhchhiatna sual a ni hran lo. Kan hmanraw neih ṭhat leh pawimawh a ni tlat si a ni.

Amaherawhchu, biak in hnaivaia awm, kea kala inkhawm phak tam takin lirthei ken ve vek an tum ṭhin hi chu, a bikin Aizawl khawpui tâwt lutuk angahte hi chuan insûm ṭhen deuh ta se’ng chuan traffic jam a tlem phah ngei ang a, kan zavai atan a nuam zawk ngei ang.

Taxi khalhtu pakhatin a sawi ka hriat reng chu, “Sikul naupang sikul bâng leh kohhran inkhawm bângte hi an luhlul ber a, motor an hlau lo ber bawk. Kawngpui hnaiha biak in nei ho lah hian lirthei an ken ṭheuh phei chuan mi a tikhaihlak nasa ṭhin khawp mai,” a ti. Ṭhenkhatin Chawlhniin traffic jam a awm lo an ti a ni mai thei. Mahse, rîkrum thila tlan leh kal vel hun leh inkhawm bân hunte a inmil chang a awm fo ṭhin, hetih hunah hi chuan kawngpui bul hnaia biak in neihote hian harsatna an siam phak ve fo ṭhin tih hriat a pawimawh hle.

Chuvangin, mi hausa leh neinung, lirthei chi hrang hrang duh hun huna hawl chhuak theite zingah biak in hnaivai zuala awmte leh kea kala inkhawm phak chinte hi chuan Chawlhni inkhawm nan lirthei hmang lo ngam se a van lawmawm dawn tehlul em. Hetianga mahni an inthunun theih chuan thlarau rah pakaw zinga pakhat insumtheihna an nei ṭha hle tihna a ni ngei ang.

- Dr. C. Lalrampana