Written by
- Dr. C. Lalrampana

TUI KAN NGHEI FO CHHAN

Tui hi science ṭawngkauchheh aṭanga thlir chuan ‘Water emaw oxidane' emaw an ti ṭhin. International Union of Pure and Applied Chemistry-in a hrilhfiah danin tui hi H2O or HOH, tih a ni a, chu chu hydrogen atoms & oxygen atom inchawhpawlhina siam a ni tiin a hrilhfiah. A hming chu engpawh ni se mihring nunna atan, thing leh nungcha tinreng, nunna neia thaw thei zawng hian tui kan mamawh. Mihring taksa hmun thuma ṭhena ⅔ hi tui a ni. Chaw nghei aiin tui nghei hian thih a awl zawk. 

Khawvela chaw nghei rei ber Manipur's Iron Lady , Sharmila khan kum 16 ni 5757 zet chaw a nghei thei kha a ni a, ani pawh khan tui nghei chu ni se ni rei a daih hauh lovang.

Chhandamtu Lal Isua chuan, “Kei hi nunna chhang chu ka ni, tu pawh ka hnena lokal chu a rilṭam lovang, tu pawh mi ring chu engtikah mah a tuihal lovang” (Joh. 6:35) a ti a. Isua chu ‘nunna tui’ a ni tih helai changah hian a hriat thiam theih. Kan tui in ṭhin hi chu vawi khatah puar eleuhin in mah ila, kan tui a hal leh zel a; in nawn reng a ngai ṭhin. Lal Isua nunna tui intu erawh chu kumkhuain a tuihal tawh ngai lo. 

Tui ṭangkaina hi sawi sên a ni lovang. Sakhaw hrang hrangin kan hman ṭangkai dan a inang vek lo. Mahse, kan sakhaw rawngbawlnaah hian tui tel lovin kan khawsa thei lova, thing leh mau/ rua, nungcha tinreng leh hringmite hi tui tel lovin kan nung thei lo. Kan hman tangkaina erawh sawi kim sên a ni lo. Isua ngei pawh khan Kana khuaa inneihnaah khan Tui wine-ah a chantir a, mipui a hrai puar a nih kha! Jordan luiah Baptisma changing tui a hmang ṭangkai  hle a; a hnungzuitu ringtu Kohhranhote’n tun thlengin kan la entawn zel a ni.  

Khua a khen hlek chuan khawvel leh a chhunga cheng nunna nei eng chi mai pawh hian chawp leh chilhin kan tuar nghal zel a ni. Tui hi chutiang khawpa pawimawh leh ṭangkai chu a ni. 

Khawvela ruahtui tlak tamna ber chu East Khasi Hills District Meghalaya ami Mawsynram a ni. Kum tin ruah tui a dawn (annual rainfall) chu 11,872 millimetres lai a ni. Heng bakah hian India ram bika ruahtui dawng tam deuh deuhte chu:- Agumbe, Cherrapunji, Amboli, Chinnakallar-te an ni. 

Mizoramin kum tina ruahtui a dawn hi 254 centimetres (100 in) a ni. Bay of Bengal aṭanga thli tui pai (monsoon) dawng pha chin kan ni. Mahse, heti chung hian PHE Water Supply a kal tluan loh hlek chuan ram pumin tui kan nghei ṭhup zel. Assam-in Silchar kawt chhuah an dan pin apianga chaw nghei rilṭama meialh kan en ṭhin ang vel a ni ber.

Tui kan nghei fo chhan hi eng dang vang ni lovin atir aṭang rengin kan state sorkar chelhtute hian van ruahtui dawnkhawlna turin Rainwater Harvesting Scheme an kalpui loh vang a ni. Tlai khaw hnuah sorkar laipui hmalaknain State sorkarin hma a la ve hnuhnawh lek fang a; mahse, awmzia a nei thui tawh lo. A bilhah a tho tawh lo a ni.

Geography subject kan zir laiah Mizoram chu changkhã rah ang a ni, chhim leh hmar zawngin tlãng a inkhawh thlur sung a, leilet phaizawl tur pawh a awm lo tih a ni ṭhin. Chutiang khawpa tlãngram luite leh kawr thuk taka khat chuk chu a ni. Hetianga lui lian leh lui tê inkar thelh chuka khat changkhã rah ang maia lui, kawr leh ruama khat a ni.

India ramah hian tuikhuah (Dam) lianpui pui tam tak a awm. Chung zinga a lian zual pangate chu: Sardar Sarovar Dam, Gujarat; Nagarjuna Sagar Dam, Telangana; Hirakud Dam, Odisha;  Bhakra Nangal Dam, Punjab Himachal Pradesh-te a ni. Mizoramah kawlphetha (hydro electric power) siam chhuah nan tuikhuah 5 bawr vel kan nei ve. Heng tuikhuahte hi tui chakna hmanga Kawlphetha siamchhuah nana hman ṭangkai a ni. 

Van ruahtui tla dawn khãwl nan tuizem kan sem ṭhinte hi ṭhulh chuang lovin Mizoram khaw tinah lui lian leh tê, ṭhal lai pawha kang ngai lo, tlang leh tlang karah a thlūr sung a, hengte hi State dangin tuikhuah (Dam) lianpui pui an siam ang hian van ruahtui dawn khãwl nan leh luitui kang lo dawn khãwl nan khuap li luau reng ila, chuta ṭang chuan PHE lamin tuihipna khawl hmangin pipe line-in semrual leh mai ṭhin se. 

Entirnan- Aizawl khawpui tan bik phei chuan Sairang Tlawng lui, chite lui, Tuirial, Tuikual etc. tam tak a awm thei. Hengte hi khuapin hmun hnih hmun thumah Dam siam se, hydro electric power a siam pah theih kher loh pawhin mipui tui mamawh hnianghnãr taka pek chhuahna hrim hrim atan Water Reservoir (Dam) Sorkarin siam mai se. Zoram mipuite hian a fur a ṭhalin, engtik lai mahin tui kan nghei ngai tawh lovang. 

Tunah zawng Vanglaini leh chanchinbu hrang hrangah tui zuar hming mawi pui puia phuah an in pholang zūr zut a, hengte hi Sorkarin tui hnianghnara kan neihna tur ruahmanna mumal a neih loh vang a ni. Chuvangin, van ruahtui dawn khawl nan Sorkar hian Rain Water Hervesting Scheme siamin project lianpui pui kalpui se, englai mahin Zoram mipuite'n  tui kan nghei ngai lovang.