Written by
- C. Lalnunchanga

YMA THAWNTHU INPHUAHSIAK

Central YMA leh AIE Construction buatsaih ‘Thawnthu Inphuahsiak’-ah hian, ziaktuten zalenna sâng tak neia thawnthu an phuah theih nan phalna a pe zau hle a. A endik dân turah tehfung a awm lo va; thil pahnih - mi ziahsa entawn leh ṭawng dang aṭanga lehlin erawh chu phal loh a ni. Tin, thumal 15,000 aia tam hman loh tur tih a ni bawk a. Thawnthu tawiah chuan a pawimawh zual tak lo chu sawina a leng lo va; minit 15 vel, ṭhutmuan paha vawi khata chhiar zawh tham thumal hman tur tih a ni a; chuvang chuan ziaktute an zalên tâwk lo va. Thumal 15,000-ah hi chuan a ziaktuin a lunglenna leh vei zâwng te thluaithlum hlekna tur khawp inbun ruahna hmun a awm. 

Intihsiaknaa en tur hian thawnthu 543 a lo lût a. A ziaktu zinga upa ber chu kum 97 a ni a, a naupang ber chu kum 7 a ni a. A endik tur hian Pu Vanneihtluanga (hotu), Pu P.L.  Liandinga leh keimah min ruat a. Thawnthu lo lut zaa 46.8 (%) chu first person hmanga ziah a ni a; zaa 52.4 (%) chu third person a ni. 

Thawnthu tam ber chu nula leh tlangval inhmangaihna, love story a ni a, zaa 28.9 (%) a hauh va. A dawttu chu chhungkaw nun tar lanna, family story niin zaa 13.1 (%) a ni a. Khawtlang nun thlirna, social story-in 12.4 (%) a luah a. Sydney Sheldon, James Hadley Chase, James Bond leh Cheetan Bhagat-te lehkhabu ang chi, pop literature an tih ang hi zaa 7.5 (%) a lo lut bawk a. Tin, Kristian love story te, historical fiction te, regional story te, detective thawnthu te, fantasy te, mystery te, science leh psychological fiction te, protest te, zirna lam hawi te, infuihna leh inzirtirna te, politics te, Mizo myth te, Mizo cowboy thawnthu te, Mizoram buai behchhan te, ram leh hnam humhalhna lam hawi te, sakhaw lam thawnthute a lo lut bawk a.

Mizo pi pute nun behchhan, Mizo pasalṭha fiction tiin sawi ila, hetiang hi a lo lut tam pâwl tak a ni a, zaa 10.3 (%) chu hemi lam hawi hi a ni. Historical fiction huangah kan dah lo va; regional story, Mizo pi pute huna pasalṭha chanchina innghat tiin a sawi theih awm e. 

Thawnthu lo lutte hi tehfung awm lovin a endiktute'n kan chhiar a, ṭha kan tih kan thlang chhuak a. Hei hi a zalêna a ṭhat viau laiin, kawng lehlamah chuan a endiktute tan a luhaithlak duh khawp mai; a chhan chu thawnthu ṭha tak tak a lo lut a, ui taka kan hnawl a tam hle a. A ṭhen chu a ngaihnawm em em a, a ṭhen chu zirtir nei ṭha deuh deuh a ni a, a ṭhen chu literature tarmit aṭanga thlira sang takte an ni a. A ṭhenin min tinui a, a ṭhenin min tithinrim a, a ṭhenin kan mittui a ko chhuak a, a ṭhenin a ngaihna hre lovin min awmtir a. Pi pute nun leh kan hma lam hun, kan tu leh fate hun lo la awm turah min thên kualtir a. Chung zinga a ṭha 10 thlan chhuah chu a buaithlak khawp mai.

Kan thlan tâk loh thawnthu ṭhenkhatte lo en ila. MI HRANG KE BULAH tih hi historical fiction, kum 1825 vêla innghat, Lalsavunga pasalṭhate leh a changtupate chethona ngaihnawm zet mai, Aizawla an awm laia inṭan thawnthu a ni a. A plot a duang fuh em em a, character a ṭha a, ṭawngkam lah a hmang dak zaih mai a. YMA-a kan literature lam hruaitute leh endiktute pawhin ṭha kan tihtlan em em a ni a. 

Amaherawhchu, kum 1825 vêlah Chawngduma fapa Thangvuka leh Vanapa fapa Chawngngovate chu naupang lian tawh tak niin a sawi tlat mai a, hei hian mit a timim hle. Thangvuka hi Mizo lal ropui Lalburha te, Khuangcherate nen hun thuhmuna leng, kum inrual vel an ni a. Pu C. Chhuanvawra leh KL Ramthlengate chuan Lalburha pian hi kum 1848-ah niin an sawi a; Khuangchera hi kum 1850 vêla piang a ni. Thangvuka hming lanna leh hming chherna chu kum 1877-a chhak leh thlang indo laia Buallawn rûnnaah a ni a. Kum 1825 chhova naupang kum 7 mi anga sawi hi pawm a harsa.

(‘Mihrang Ke Bulah’ tih ziaktu hian) Vanapa fapa Chawngngova chu Thangvuka-te aia û deuh, thing nawi fawm rual a ti a. Tin, Vanapa hi Aizawla an awm lai hian mual kil upa fapa niin a sawi bawk. Tribal Research Institute lehkhabu chhuah ‘Mizo Pasalṭha’ tihah chuan Vanapa chu Saituala an awm laiin, kum 40 vela upa a nihin nupui a nei tiin an ziak a. Saituala an awm hi kum 1835 hnuah a ni. Vanapa hi Aizawla an awm lai, kum 1925 chho vêlah tlangval a la ni a; chuvangin, Vanapa tia hriat a nih a la rinawm loh va. ‘Mihrang Ke Bulah’ tihah hian Aizawla an awm lai hian Vanapa tih hming a puttir tawh a; Thangzachhinga tiin sawi se a dik zâwk ang. Vanapa tih hming a put hi chu a fapa Vana pian hnuah a nih ngei a rinawm a. Vanapa fate zingah hian Chawngngova kan hre lo va; hei bâkah, Zikbawnga chu Chawngngova patea niin a sawi leh a. Chuti a nih chuan Zikbawnga hi Vanapa nau tihna a ni a. Vanapa'n unau mipa a neih leh neih loh hi hriat chian a ni lo va, farnu pahnih a neih thu erawh sawi a ni.

Kum lam inmil lo dang leh chu Zabiaka hi a ni. Darlawng khaw inbuan chak niin a sawi a. TRI lehkhabu-ah chuan Zabiaka hi Darlawnga piang a ni a; Vanapa te, Chawngdumate upat hnu, Champhaia an awm lai vela hmingthang niin a sawi a. ‘Mihrang Ke Bulah’ tihah hi chuan hun inrual khata leng niin a sawi thung. Tin, Zampuimanga hnam hming hi Ralte niin a sawi bawk a. Ziaktu tam ber chuan Chhakchhuak Chalthleng hnam niin an sawi. Heng avangte hian ṭha ti hle mah ila, ui takin kan tihtlak a ngai a. Hnam hming leh kumte hi han ti dik se la chu sang tak thleng thei tur a ni. (Nakinah, “Hei hian eng ngati nge lawmman a lak ve loh?” tih awm thei a ni.)

PIALRAL tih thawnthuah hian pialral leh thangchhuahpa ropui turzia a sep rawtui ngiang mai a. A ziak thiam a, a ngaihnawm a. Amaherawhchu, Vai len, kum 1890 hma lam huna thil thleng nia sawi siin, a changtupa Kaplianate hi thlawhbawkah mihring 60-70 vêl chauh khuaah, kum rei tak a chêntir a. Thlawhbawka khawsak hi Vai len hnu chauhva an chin niin kan hria a. Vai len hma chuan khua a lian a, in 300 khua chu khaw tê pâwl tura ngaih a ni a, khawperah mi tlem deuh an awm ve ṭhin chauh va. Khaw hmun khatah rei tak an awm ngai lo, an ei zawnna mil turin an pem kual reng ṭhin. Vai sawi nan Kawrpawl tih a hmang a. Kawrpawl hi Saphovin min awp hnua hnam dang thawnthu aṭanga kan hriat a ni. Ramsa sawi nân ransa tih a hmang bawk. A thawnthua thil pawimawh ve ang reng tak ‘cherchingkim’ hi kan hre ngai lo. Cherchingkim kan hriat chu rannung hming a ni a; tin, an sa kah lu, a nih dan tur ang taka an cher chu cherchingkim an ti bawk. 

He thawnthuah hian Kapliana'n Pawih sumdawng, Mimiau aṭanga a hranpa ngata a chah, man to taka a thil lei chu ‘cherchingkim’ a ti a. Eng nge a nih a sawi fiah leh si lo va, a chhiartute'n cherchingkim chu kan hre lo a ni. Mimiau a tih hi Capt C. Khuman Maymyo Sanapui awmna a sawi kha a nih kan ring a. Kum 1876 velah Pawih sumdawng pawh ni se la, Maymyo chu an han thleng dawn em ni tih chu kan zawhna a ni a. Fir rem rawma en chuan ‘thangchhuah kawr’ tih hian mit a timim viau. Tun hmain thangchhuah kawr kan nei ngai lo. Kum 1982 khan India chuan Delhi-ah Asian Games a thleng a. Chutah chuan a hawnnaa cheraw kan tûrin Mizo nula leh tlangvalte tel ve tura tih an ni a. Chumi atân chuan, cheraw khâwngtu mipate kawr hâk tur an ngaihtuah (duang) chawp a, thangchhuah puan chu kawr ah an siam a. Tichuan, thangchhuah kawr chu kan hnam mipa incheina atân kan hmang zui ta a ni.

SAILUTAR VANGLAI tih pawh hi historical fiction ngaihnawm zet mai a ni a. ‘Mi Hrang Ke Bulah’ tih leh ‘Pialral’ tihte nen hian ui takin kan chhawk a ngai si.

Fantasy rilru hruai veng veng ‘Fârpui Mual Thurûk’ tih leh, ‘Mizo Lal Ropui Inthup Darchalthangi’ tih ziaktute hi an suangtuahna a thûkin a ril hle a. Thawnthu ziak turin an tling a; novel ziak se la, an hlawhchhamin kan ring lo. ‘Nakinah Chuan’ tih hi a her zâwng a danglam a, psychological fiction huanga dah tûr âwm tak a ni a, a skill hi ṭha kan ti hle a. ‘Beidawnna Piahah’ tih te, ‘Tan In Kawngka’ tih te, ‘Ka Ngaina Che’ tih te, ‘Mitthi Tho Leh’ tih te, ‘Tirhkoh Zakuala’ tih te, ‘Nang Ngei Hi I Lo Ni,’ tih te, ‘Dampuii’ tih te, ‘Phurrit’ tih te, ‘Unau Hmel Hai’ tih te hi a plot leh charcter a ṭha tak zet a. ‘Unau Hmel Hai’ tih hi a plot leh engkim a ṭhat viau rualin, a ziah ṭiṭoh deuh avangin a ngaihnawm tur angin a ngaihnawm lo va; a thupui hi thlak bawk se la a ṭha ang. ‘February 14’ tih te, ‘Dingdi’ tih te, ‘A Mawi Tawh Si Lo,’ tih te, ‘Duatememi’ tih te, ‘Rinpui A Va Mak Em’ tihte hi love story lung kuai tak a ni. Heng bakah ‘Hriat loh Lai Hian’ tih te, ‘Nghardai Kungah Grep A Rah’ tih te, ‘Bus Stand’ tih leh a dang thawnthu ngaihnawm tak tak a lo lut tam hle a. Heng hi endiktute'n ṭha kan tih em em, tihtlak ngai si a ni.

Pehhêl lovin sawi ta bawr bawrh ila. Mizo pasalṭha nun behchhan deuh roh, Mizo history kaihhnawih anga lang, regional story ziaktu ṭhenkhatte thu leh hla erawh ngap ṭhawt ṭhawt a awm. Mi pakhat chuan Lentlangah silai hmanga an indo vak thu a rawn sawi a. History behchhana ziak kan nih chuan Lentlanga an awm laiin Lusei leh Ralte te, Hmârte'n silai an la nei lo, Pawihovin pakhat emaw chu an nei ve tih chauh a ni. Lusei leh Mizo hnahthlak nawlpuiin silai an neih chu Ṭiau lui an kân, kum 1800 hnu lamah a ni. Sapin min awp hmain Mizovin bâwng vulh te, thingpui in te, kurtai leh chuktuah huan siamte an la ti ngai lo. Mi pakhat chuan tlangvalin nula bianga a fawh thu a sawi a; hei hi an chingin a rinawm loh. Nupui man pawisa thlangraa an chhiar pawh a rinawm loh. Tin, sial 100 (se za) vulhte an awm a, tam kan ti lutuk deuh.

Hmeichhia raicheha an thih chuan an fa kha damin lo piang pawh ni se la, an nute an delh hlumtir ṭhin. Sial emaw, kel emaw, ran hnute an sâwr ngai lo va; chuvang chuan an tân nu thihsan nausen enkawl dam kha a huphurhawm hle. Thlanmual an nei lo tih hi hriat a ṭûl, thlanmuala inphumtir ta mai an awm fo; thlânlung pawh an phun ngai lo. Sakei hian hlado a nei lo va; sakei sual, ran leh mihring seh ching tih loh chu an tihlum ngai lo. Kan pi pute kha hnam mâwl an ni lo va, tukchhuah fuh loh leh feh kawnga inhmuhsakhi vang mai maiin an indo ringawt ngai lo, an indo chuan chhan ṭha tak a awm, ram inchuh an ni tlângpui. Vai len hma chuan khaw tlem tê fâl takin an awm ngai lo. In zathum chu khaw tê pâwl tura ngaih a ni a. In tlem deuhva an awm a nih pawhin anmahni ṭanpui pha renga hnaiah an unaute khua a awm ṭhin.

Pasalṭha ṭhenkhat chu lal leh upa hmaah chalawh deuh deuhva ṭawngtir a awm leh ṭhin. Lalte lalzia leh upa an zahzia kha hriat a pawimawh hle. Mi pakhat chuan fantasy huang ang reng deuhvah Rimenhawii kha Mauruangi fanu angin a rawn sawi a. Hei hi thil tih chi nge chi loh tih hriatthiam a harsa. Tin, hêng ṭawngkam - supply, phakar, rangkachak, hapta, chawlhkar, ṭinzu tihte hi rawn hmang an awm a. Vai len hmain Mizo pi puten hêng ṭawngkam hi an hmang ngai lo. 

Mizo hmanlai nun behchhana thawnthu kan ziak dawn a nih chuan - ni tina an nunphung leh ṭawngkam hman te, history te zir uluk deuh ang u. Thil dangah chuan thawnthu rawn lutte a ngaihnawmin a ṭha em em a, YMA hruaitute leh endiktute pawh kan lawm hle.
He thawnthu inziahsiak aṭanga lo lang pakhat chu - tunlai khawvel, mobile leh whatsapp tih te, electronic hmanrua leh kan nun pawn lang tak tak karah hian Mizo nunphung leh mihring nun tarlan hi mi rilruah a lo la lian hle mai a; chutiang ti peihte pawh chu kan lo la awm a. Chuti a nih chuan lehkhabu chhiartu tur hi kan lo la tam hle a, thu ziah leh lehkhabu ziah hi a chakawm hle tihna a ni.