Written by
- Chwang Seiji

POETRY LEH LIBERATION



Hmakhawsang ata tawh thu leh hla hian hringfate nunah hmun lailum a luah reng a. Lungngaih leh lawm ni-ah pawh min henmtu leh awm tleitu ber chu thu leh hla a ni. Hringnun lairil phawrh chhuaktu a nih mai bakah, kan inthlamuanna leh kan inrikrapna te niin a inthlak chho zel a, ‘Tu nge ka nih’ tih hi mihring tu pawhin an inzawh ve ngei a rinawm. Ṭuan leh máng ata tawh thu leh hla hi rah behte ralthuam leh hmanrua, inpawhkhawmna, inhriatthiam tawnna a ni a; rah behte an ṭawng chhuah theih loh laia thiltihtheihna an nêk theihna hmanraw pawimawh berte zinga mi a ni. Thuneihna (power) hmanga rahbeha awmte tan thu leh hla hi an ralthuam pawimawh tak a ni. Pablo Neruda aṭanga Audre Lorde leh Laltheri te thlengin poetry hi a kila nêk beh leh rah behte tan au chhuah theihna hmanraw pawimawh eltiang a ni. Tin, khawvel kalphung dik lo zingah systemic oppression kan tih, kalphunga inrah behnaa mi tê berte aw hmeh mih a nih hian thu leh hla hi chakna leh tawrhchhelna petu a ni fo.

Poetry nihna pakhat chu thinlunga thil kan vei dan a pawlhdal emaw a ti tak hi a ni. Kan thil tawn emaw suangtuah hlimthla aṭanga kan phuah chhuahte hian khawvel ṭha zawk siam tura mi thinlung tichea hneh theitu a ni. History en phei chuan rorelna leh a kalphung thlak duhtute’n a ṭha zawk an khawhmuhna leh khawvel duan thil mi dangte tana an sawi fiahna ber a ni – inawpbehna (colonialism) laka kan helnaahte pawh hian a ni ang chu. Aime Cesaire leh Faiz Ahmed Faiz te hian thu hi ralthuamah chantirin, inawp behna aṭanga rawn chhuak inrikrapna leh inpawngthahna te an rawn ṭhiat darh a, hma lam pana ke kan pen zel theihna turte an duang a ni. An poetry-ah hian hrehawmna chiah an ziak chhuak lo a, a taka chet chhuahna kawngah mi an fuih a, beiseina nen. Inrah behna do tura helna an ker chhuak a ni.

Kum zabi 20-na lai khan Black Arts Movement-in America ramah poetry hmangin mingo chungnunna (white supremacy) a rawn bitum a, dikna an rawn ngiat a nih kha. Amiri Baraka leh Sonia Sanchez ten midum (black) community thinrimna leh chhelna aw nei turin an fuih a. Thu leh hla hmangin tharum thawhna leh chi bil nihna hmanga capitalism tharum thawh dante an phawk chhuak a nih kha. An thute hian kalphunga bet thuneihnate’n mi tê zawkte an thai bona kha an rawn do a, mihring kan nihnaa inzah tawn tur kan nihzia rawn hmachhuanin, thiltihtheihna leh thuneihna chu mi tê zawkte kutah an hlan a ni.

Thuneihna tiang lektute mamawh chu mi thununna a ni. Thu leh hla chuan hei hi a sual let ṭhin. Thuneihna ṭawngkam felfai chu tibuaiin, a hnuaiah a nih dan tur dik tak a ruh langin a phawrh chhuak ṭhin. Sawrkar leh sumdawngte’n indona, mipui ralṭitna leh bumna thu chhuah an tlangaupui laiin, thu ziakmi chuan hetiang thilte hi dikna hmachhuanin a bei let ṭhin. A ram aṭanga vahvaihtira awm Palestinian poet Mahmoud Darwish-a’n a ram awp beh a nih laia poetry hmanga a nêk let dan hian a tichiang thei ang. Darwish-a thute chuan ṭahna chu mêna thlakin, lungngaihna chu chonaah a chhuah a; awp behnain a thai bo tumte thai bo theih loh an nihzia a rawn sawh nghet hle. Chutiang tho chuan Latin America lamah Gabriela Mistral chuan feminism leh anti-fascism a rawn chawhpawlh a, hmeichhiate zalenna leh radical taka economic leh political-a inrah behna hi pawh hran theih a ni lo tih a lo hrethiam a nih kha.

Subaltern [awp beh awmte (colonized)], chanvo hlohte (disenfranchized) leh kuthnathawkte tan chuan thu leh hla hi art siam tumna piah lama ralthuam awm chu a ni tih a chiang a; an tan chuan thu leh hla hi an dam khawchhuahna a ni. Khawvel kalphung capitalism hian hi mi rethei te, ram leilung fate leh rah beh awmte thiamna (knowledge) neih hi a hlutna a tihniam a. Mahse, thu leh hla hian an mimal thuneihna leh an dikna chanvo hi khawvel thuneihna lakah thu sawi let theihna a pe a ni.

India ngeiah pawh Dalit poet Namdeo Dhasal hian thu leh hla hmangin caste kalphung a ṭhiat darh a, anmahni timualpho leh tizawi tur si kha. An thu leh hla hian kum za chuang fe Brahmin-in an rah behna bitumin, an thianghlima leh thuneihna caste intihhranna chu pawm duh loin a paih thla a nih chu. Hetiang tho hian America lamah pawh thu leh hla hmangin cultural innuai chimihna an nawr let a, anmahni leh anmahni ro an inrelsak theihnate la letin, settler-colonialism kan tih, ram leilung fate ni loin mi ram an va lakna chu an lo do let a ni.

Hmeichhia pawhin poetry hi mipa inlulinna (patriarchy) beih let nan an lo hmang ve fo tawh a. Audre Lorde-i hian poetry hi dam khawchhuah nan hmeichhiain an mamawh a ti a, a bikin midum leh tuai/patil hmeichhiain; kalphungin an nihna leh thil tawnte a nuai reh zel avangin. A hna thawh hmangin poetry hian inrah behna tilang mai loin hmabak ropui tak a duantir tih a tilang a ni.

Tihdanglamna hi indona mualah chiah sual chhuah tur a ni lo a; mipui thinlung leh rilruah pawh hma lak ngai a ni a, kan nunphung leh hnam zia, kan rilru harhnaahte a ni. Poetry hian dinhmun pawimawh lutuk kalphung thlak tumnaah hian a luah a, mipui huaisenna pein a huhoin an chakna a rawn tilang ṭhin. Bertold Brecht-a poetry-ah pawh hian socialist ho thil tih tum Germany-ah kalpuiin, Nazi ho nawr let nana pawimawh tak tak a rawn chhuak a; capitalism-in mi a eichhiatna leh kuthnathawktute zalenna tur a lo duang bawk.

Tun ang khawvelah pawh poetry hi mipui pawt khawm theitu a ni zel a. Black Lives Matter-ah pawh spoken poetry an tih hi a tam khawp a; feminist aṭanga queer zalenna ngiatte inhmuhkhawmna hmunte a lo chhuak a. Poetry hian mipui mimir inthlak chhohna leh inpuih tawnnaah hai rual lohin dinhmun a chang a ni. Thil min hriat chhuahtir tur bawk chu thuneihna sual letnaah hian thil tihchhiat chiah ni loin, thil siam ṭhat lamah a kal thei. Khawvel thar duanna, rah beh an awm tawh lohna khawvel duannaah a pawimawh hle a ni.

Tunlai khawvel inlumlet nasa tak karah fascism a rawn let leh tih thawmte hriat tur a awm leh nuk tawh a. Neoliberalism kan tihte’n Global South (developing country-te) lamah retheihna, sawrkarin mipui tana a pawisa hman tur pawh tawina – austerity kan tihte nen. Thu leh hla hi thil ti thei lote ta a ni a, ralthuam leh hmanrua pawimawh a ni la reng dawn. Thuneihna lakah thu dik a au chhuahpui ngam a, thai bo mekte tan an history dahṭhatna a pe a, khawvel thar duanna kawngah kan duan sa khawvel kalphung a kalh bawk. Inthlauhna (inequality) a la awm chhung chu thu leh hla hian a do let ang a, a paih thla zel ang a, chak lote hnenah chakna a pe zel dawn a ni.

Isua Krista hi Bible-a thuneihna laka dodalna leh beih letna laimu takah a awm a. A ministry-ah pawh khawtlang kalphung tam tak – kan inkungkaihna, politics leh sakhaw pawl a hun laia mite a cho a nih kha. Pawisa hman dan dik lo leh felhlelte a tibuai a, temple chhunga pawisa khawihte dawhkânte thlengin a nam thlaksak a nih kha. Neih sum sem darhte thlengin Luka (18:22) ziaka a inziah danin a lo zirtir a nih kha. Isua chuan khawtlang thuneihna indawt dan a rawn tiletling thawk mai a, mi rethei, damlo leh chanhai te rawn ngai pawimawh. Sum chhêk khawl hlauhawmna rawn sawi langin, roreltute’n an mite laka dan dik lo tak takte an lek a rawn kawk chhuak a ni.

Kristian hmasate awm dan en phei chuan an thil tih kha an kal fawr kan ti ngei awm e; Rome kalphung leh sakhaw kalphung awm sate a rawn nêk chêp a ni. Julian the Apostate an tih khan a lehkhathawn ṭhenkhatah Galilians (Kristian) ho chuan mi rethei, damlo leh chanhai te an puih zel dan a ziak a, Rome sakhaw zuitute leh Rome kalphung a tihmingchhia tiin a ziak a ni. Hei hi chiang taka a lan lehna chu Tirhkohte Thiltih 2:24-25 enin a ni, “Ringtu zawng zawngte chu an awm khâwmna inah an awm ho ṭhîn a, engkim an inṭâwm vek a. A neite chuan an in leh lote leh an thil neihte an hralh a, an châkkhai daih tâwk ṭheuhvin an zaa hnênah chuan an sem ṭhîn.” Hetiang nun dan phung hian midang ei ai eina, eirukna leh a dangte a do a, sum chhek khawlna pawh a dodal a ni. Mi tin tan, khawtlang tana ṭha ber ang zela awmin an zavaia an ṭhat tlanna tur, inpuih tawnna a siam a ni.

Bible kan chhiar dante hi chi hran hran a awm ta a, rah behte leh mi tê chung thua Isua thukhawchang hi kan hmuh hmaih a hlauhawm ṭhin. Isua lo kal leh hunah pawh a vei lama awmte “Ka ril a ṭâmin nangnin ei tûr mi pe a; ka tui a hâlin in tûr mi pe a; mikhual ka nihin mi thleng a; saruaka ka awmin puan mi sintîr a; ka dam lohvin mi kan a; tân ina ka tânin mi tlawh a,” a tihte kha kan lo ni lo palh ang e; kan inennawn fo a ngai.

Thu leh hla hian khawvel a thlak thei a, khawvel thar Bible-in a duan pawh he leiah ngei kan hmuh theih nan hma kan lak fo a ṭul awm e. ‘I ram lo thleng rawh se’ kan tih fo angin, he leiah a ram a rawn thlen theih ngei nan thu leh hla mai bakah, a taka kan chet chhuah, tih ngai tam takte kan tih thuai a ṭul thar hle awm e. Kristian tam tak hian Isua an hre tawh lo a, mi retheite thisen hmanga thuneihna (power) chan kawngahte leh rosum duhnaah (materialism)-te kan intlansiak reng mai zawngin, Tlawng vuaka Mat dap an sawi ang chauh kan ni ang, Lalngo!

[Vawiin February 20 hi Mizo Poetry Society (MIPOTY) din champha a ni a, hemi pual hian he article hi ziak a ni].

- Chwang Seiji