Hla Kûtpui pualin Suakliana hla pakhat, Aw, hmangaihna ka sawi thiam lo nâ...

Mizoram Presbyterian Kohhran chuan Synod Music Committee bultumin July 18 leh 19, 2015 hian Hla Kûtpui Programme a buatsaih leh dâwn a. He hun atana hla thlan pakhat, ‘Aw, hmangaihna ka sawi thiam lo nâ ka ngawi thei lo’ tih hla, Suakliana phuah hi ka lehkhabu pakhat, ‘Pathian Thlaraua Mi Ril Suakliana Leh A Hlate’ tihah khân kimchang takin a hla ṭobul (hymn story) ka ziak tawh a. Zêp nâk emaw, Suakliana leh a hlate hi a thlarau chang khawpa lo tuichilhtu, a awm tawhna khua zawng zawng tlawh chhuak vek tawh ka nih ve avangin sawi tur tam tak ka nei a. Ṭhangtharten thil hriatchian tak tak kan duh tawh avang leh Mizo Kristiante tâna hla nung reng chi, hla awmze nei tak, ṭobul nghet tak nei a nih avangin amah Suakliana chanchin leh he hla lo pian dân hi tãwi kim tak si-a sawi ka’n tum ang e.

Suakliana hi Hrângkûnga Sailo leh Lalzîki te fa upa ber, kum 1901-a Maite khuaa piang a ni. Naupang tê a nih laiin Chhipphîr khuaah an pèmpui a. Kum 1925-ah Vaibâwiha Bualpui khaw nula, Suakzâwni nen an innei a; fapa 6 leh fanu 3 lai an nei. Râwlthar mai a nih laiin Kristianah a inpe a; Pathian duh hliah hliahtu, englai pawha chhuang reng ṭhintu a nih avangin a nunah indona a hmachhawn nasa ṭhin hle a; a pa ngei pawh Kristian a nih ve loh avangin Kristian nun lama Suakliana kawng dãltu lian tak a ni ṭhin. Suakliana hi Pathian mi a nih avangin mite thlâkhlelh a hlawh hle a; an khuaa pém turin an sáwm fo va, an chhungkaw kum khat kham tur buh pêk tiamin thingril bana an In tur an saksak tur thuten an thlêm ṭhin; chuvang chuan khaw hrang hrangah a pém nasa hle. Kum 1927 khân Thenzâwl piaha awm Kanghmun South-ah an chhungkuain an pém a. Kum 1931 January ni 11, Pathianni chawhma inkhawmah Thenzâwl Biak Inah inlàrna ropui tak a hmu a. Chu chu a damchhûnga a sawi nin theih loh a nun hruaitu Pathian hmangaihna te, thianghlimna te, èn mawizia te lo irh chhuahna a ni.

He khuaa a awm lai hian Kristian hla 13 lai a phuah a. Chûng zînga mite chu tûn thlenga kan sak làr tak, Kan nghâk reng che kan Lalber (KHB 453); Jerusalem Zion khawpui saw thlîr teh u (KHB 194); Aw, tûnah hian chanchin mak tak chu (KHB 77); Hosana ti zêlin aw Haleluia Amen (KHB 116); Vân chung sâng taka Lal Isu (KHB 522) tih te hi a ni.

Kum 1931 kum tawp lamah Thenzâwl piah Lungrâng khua (Mizo writer ropui PL Liandinga pianna, tûna rambuai khaw sawi khawm avanga khawram ni ta) ah an pém leh a. He khuaa a awm lai hian Kristian hla ropui tak tak- Hming dang zawng zawng aiin a mawi ber Lal Isua (KHB 164); Aw, hmangaihna ka sawi thiam lo nâ ka ngawi thei lo (KHB 148); He khawvel damlai thlaler chhûmpui zîng hnuaiah hian (KHB 144) tih leh ‘Lungngaihna chhûm a lo zîng e, a riang kan tùarah’ tih hlate a phuah a. Galatia lehkhathawn hi a thlûk siamin a sa chhuak thei bawk (Hei hi Electric Vêng Kohhran Upa min, Upa L. Rozîka (Fam) khân a sa thiam).

Kum 1938-ah Sialsîr khuaah pémin 1940 thleng a awm a. 1940 kum tawp lamah Riangtlei khuaah an pém leh a. 1958-ah Riangtlei khua aṭangin Lianpui khuaah an pém leh a. 1967-a rambuai khaw sawi khâwmah khân Vanzauah an sawi khâwm a; he khuaah hian Mizo hnampum ṭah hla (communal lament) lungkuai tak, ‘Kan hun tawng zîngah khaw khâwm a pawi ber mai’ tih chu a phuah a (He hla original copy hi a hla ziak chhuak hmasa bertu Upa J. Vanzika (Fam) hnen aṭangin damchhûng ro atan ka vawng ṭha ta nghe nghe). 1969 aṭanga 1978 thleng Aizawl Melthum leh Zemabâwkah te awmin 1977 December thlaah Lianpui khua, Champhai District-ah lêt chho lehin he khuaah hian July ni 3, 1979, zîng dâr 3-ah a boral ta a ni. A thlànah chuan hla 150 a phuah niin ziah a ni. (Kum 1949-a a dawhthlenga a mut ṭhin thu Rev. Dr. HS Luaia’n October ni 21, 2010-a a chènna Ina min hrilh te chena ka sawi vek chuan a sei mah mah dâwn tlat; kan thupuiah lût tawh ang aw.)

Kanghmun South-a a awm lai, Kum 1931, January ni 11, Pathianni hmang khân Lungrâng Kohhran Upa, a ṭhianpa, Upa Zahleia nen Thenzawlah thuhrilin an kal a. Upa Zahleia chuan Isaia 61:1-3 behchhanin thu a sawi a. Chu tih lai chuan Suakliana âwmah chuan thlipui na takin vawi thum lai mai a rawn chhém a; a hnung lamah chuan tlang zawkin a hre nghe nghe a. Chu thli chuan a kawchhûnga bawlhhlawh leh amah tikhawngtu zawng zawng chu lèn chhuak fai vekin a hria a. Upa Zahleia’n ‘Pathian ngilnei’ a ti hman chauh tihah chuan Pathian êng ropui takin Suakliana chu a rawn chhun êng ta phût mai a. Nikhaw hre lova a awm hnuah a taksa chu vân taksa ang maia thianghlim ta vekin a inhria a. Chutih lai chuan Upa Zahleia’n thu a sawi zo va, inkhawm ṭin dâwnah Rev. Thangngûra hla, ‘Chhandamtu chu ka sual tlanin’ tih an sa a; Suakliana’n a hril a. Vawi thum lai an sak nawn hnuah hril nawn leh tumin a kâ a âng zuau tawh tihah nikhaw hre lovin a awm zui leh a. Thawklehkhatah kâwlphe aia rangin vân khawpui chung daihah, boruakah a lo awm ta a. Chu hmun zau takah chuan Suakliana chu chungu tiat lekin a inhmu a. A chungah chuan Pathian hmangaihna êng mawi leh thianghlim takin a chhun a, Suakliana thlá chu a muang ta êm êm a; vân làwmnain a lo khat a. Vânah chuan pangpâr mawi chi tin mai chu chatuan atan an lo vul mawi chûk mai a. Pathian hmangaihna êng ènzia, thianghlimzia, nawmzia leh hahdamthlâkzia chu a sawi fiah kim sêng lo.

“Lei leh vân hùaltu Pathian hmangaih­na chu a êng mawiin a thianghlim êm êm a; lei ṭawng chuan tehkhin ngaihna pawh awm lo khawp leh tehkhin phâk loh a ni. Pathian chu Pa a ni a, Fapa a ni bawk a, Thlarau Thianghlim a lo ni bawk a; Pathian dang rêng rêng a ngai lo va. Hmangaih Pathian, nî ai pawha êng zâwk daih leh mawi zâwk êm êm, a mawi zia sawi hleih theih loh, Pathian pakhat chauh, engmah pawlh loh hmangaih Pathian thianghlim a lo ni ngawih ngawih a. Chatuan aṭanga lo awm tawh, chatuana chul lo tur, hmangaih Pathian chuan a hmangaihna êng hmangin a ropui zia min hmuhtir a,” tiin a sawi. He inlàrna chanchin hi Rev. Liangkhaia pawhin a lo ziak tawh nghe nghe (Mizoram Harhna Thu 1st Ed. 1972, 2nd Ed. 2006:58).

He inlàrna hian a damchhûnga a sawi nin theih loh Pathian hmangaihna, thianghlimna, màwina, ènzia a hmuh fiahtir a. A hmuh apiang hnenah Pathian hmangaihna chu a hrilh a. In tinah lêngin a sawi chamchi a. A sawi tam ta bawk a niang, Pathian hmangaihna thu ngaihthlak reng mai chu ninawm an ti ta a; feh kawnga a ûm phâkte pawhin ‘ka zun a chhuak’ tiin an dinsan a, a lo nghahten ‘ka hmanhmawh êm mai’ tiin an kalsan ta fo bawk a. Suakliana chuan a la sawi kham si lo. A ṭhianpa Upa Zahleia hnenah sawi leh tumin nau a pua a, a ṭhen a kài bawk a. Upa Zahleia chuan thlasik ni lum a lo hnungpuak a. Suakliana a lo hmuh chuan, ‘Liana, lo lêng rawh khai,’ a lo ti a. Suakliana chuan kawngkhàr hawngin a ke lehlamin kawngkapui a rap chiah a, “Ih maw, ka û, vanramah chuan maw...” a ti leh ta pang mai a. Upa Zahleia chuan, “Liana, a ninawm zozai. Vanram ènzia leh Pathian hmangaihna leh thianghlimna tih ringawt mai sawi chu a ninawm ta. I lènna te pawhin an ning zozai tawh che. Nangmah ngamtlâk bertu che ka nih avangin hau tur chein min ti tawh a nia,” a lo ti a.

Suakliana chuan, “Mipuiin min ning tih chu engati nge i sawi vat loh? ‘In tân ka thâ ka sêng thlàwn dah law maw tih ka hlauhsak a che u’ tih (Gal.4:11) ang khân in tân thâ ka sêng thlàwn ta zu nia. Lal Davida’n ‘Anni chuan thil ṭha chu sualin min rùl a, ka hmangaihna chu huatnain min rùl bawk a’ a tih (Sam 109:5) ang mai ka lo tâwk ta a nih chu. Ka insûm tawh ang e, lèn pawh ka lêng tawh lo mai a niang chu,” tiin a mittui a tla ta zawih zawih mai a. Inah hawin ṭap chungin a ṭawngṭai a: “Lalpa, i hmangaihna thu ka sawi thei ta lo, ka nunna la mai rawh,” a ti a. Mahse a hmaah vân a lo inhawng a, Pathian hmangaihna êng huang chhûngah chuan vân mipui chhiar sèn lohte chu ‘Thianghlim, Thianghlim’ tia thlâwk êng nuaih nuaihin a hmu a; reiloteah vân chu a lo inkhãr leh ta mai a. Chutah zet chuan Pathian hmangaihna leh thianghlimna sawi chu a châk zual leh ta sauh mai a. Han sawi leh a tum chuan a ṭhian ṭha ber Upa Zahleia khapna kha a hrechhuak bawk si. Chutia rilru hrehawm taka a awm lai chuan Pathian Thlarau Thianghlim pàwlna changin a rilruah hla thar, a thlûk nen a lo awm a, ‘Aw, hmangaihna ka sawi thiam lo nâ ka ngawi thei lo’ a ti chhuak ta phawng mai a. A tirah chuan châng 1-na tlar tawpna hi ‘Haleluia thiam tâwk têin aw, i hril ang u’ tiin a dah zet a. Mahse hril miah tawh lo tura khap a nih kha hre chhuakin ‘thlir’ tiin a dah ta zâwk a ni. He hla a lo chhuah leh tâk hnu hian Pathianin a hmang nasa nghal hle a. An khuaa mite pawh Pathian hmangaihna thu chu ngaihthlâk an lo châk thar leh a. Suakliana pawhin sawi thiam lo chunga a ngawih theih loh chhan chu hlim takin a sawi leh thei ta a ni. He hlaah hian Pathian lal berna (Sovereignty of God) a lang chiang hle a. Pathian hmangaihna êng ropui tak chu sualna leh thimna pawhin a dãl zo lo tih a tarlang a. Tûnlai zirmite ngaihsan Protestant Theologian ropui John Calvin-a leh Zawlnei Isaia theology te hmer kawpin Pathian lalna leh thianghlimna chu rem takin a luan fintir a, mihringte tâna Pathian thlâk­hlelhawmna pawh a pholang chiang hle.

Tûnlaia Mizo Kristianten Suakliana nun te hi entawnna tur kan ngah hle âwm e. Harhna pawh hi nun danglamna thlen khawp nise a duhawm. Làm ringawt thupui bera ngai ni âwm hrima Pathian thu ngaihsak zui chuang mang lo te, kan titi bawlhhlawh tak pawh thlâk danglam chuang si lo te, Bible chhiar thlahlel sawt chuang mang lo te, Biak In chhûnga vantirhkoh ang maia khawsa, pâwn lam nuna Pathian lalna tak tak lang hauh si lo te kan tam lo maw? A lám zâwnga harhna kan chanah hian tawp mai lovin Missionary-a pen chhuak zâwng te, zu leh ruihhlo sim zâwng te, Pathian duhzawng ngaihhlut dik nei zâwng te, hnathawh taima zâwng te, mahni nun leh ni tin eizawnnaa rinawm sawt zâwngte hian harhna hian thawk sela; mahni hmasiala duhãm taka ṭhiante eiral pawisa loten midangte hamṭhatna ngaihtuahsak zâwng te, mahni dik lohna hmu chiang thei nun te hi min neihtir se a duhawm mang e. Kan hmaa kal Suakliana chuan mahni bawlhhlawhna hmu chiangin Pathian hmangaihna leh Isua chanchin hi titi tui berah a lo nei tawh si a!