Written by
- H. Lalhmachhuana
Zobawm In

Sawhthing chungchang hi

Ṭhang hnih ṭhang thum chhung lai chu sawhthing hi Mizoram thlai thar chhuah nasat ber leh kut hnathawktu tam berte sum lak luhna remchang ber a ni ta reng mai. A hralhna rate a chhiat kum leh vai sumdawngte chauh kan market neih an ni chung pawhin kum tin hian cheng nuaih sawm tel te, maktaduaih tel leh vaibelchhe telte sawhthing hralhna man Zoram mipui hian kan la lut ve reng a. Sawrkar leh pawl hrang hrangte’n sawhthing market ṭha neih tum thute tlangaupuiin hmalak nual tawh ni mah se, sawhthing market fumfe kan la nei lo fo mai.

Hetia ram mipuiin sawhthing kan chin uar ṭan dan leh a hralhna tur lam buaipui tawh dan tlangpui (tun thlengin), ram kal siam nana hmalak tawhte tarlang nual ila. Kan thusawi a dikna leh a fiah nan mimal hming leh pawl hmingte pawh tarlang tel nual bawk ila.

Chin uar ṭan dan

Kum 1976 July thla khan Aijal Club-ah ‘Seminar on Strategy for Planned Economic Development in Mizoram’ ni hnih chhung neih a ni a. Chief guest chu Agriculture minister Pu Ch. Saprawnga niin, development commissioner Pu Lalkhama’n keynote address a pe. He seminar hian lungrual deuha thutlukna a neih chu, “Mizoram hmun tin deuh maia thlai chin theih item 2/3 vel hriat chhuah a, chu chu inbeih ngawrhtir ni se,” tih a ni. Chutah he seminar lo phurpuitu leh economics lecturer ni bawk chu chung item-te hmu chhuak tura survey/research hna thawk nghal tura ruat ka ni ta a. Thla hnih leh a chanve chhungin vaimim leh sawhthing te chu Mizoram hmun tin deuh maia chin theih a nih hmuh chhuah a ni ta a. Tichuan, sawrkar (Congress) chuan kum 1976/77 aṭanga sawhthing chin uar turin ram mipui (kuthnathawktute) hnenah a hriattir ta a. Heta ṭang hian sawhthing chu Mizoram khaw tam tak chuan hralhsum atan an ching kum tin ta a ni.

Sawhthing market – buaipui tham

• Sawrkarin kum 1976 tawp lama (Congress hunah) sawhthing ching uar tura mipui a hriattir avanga sawhthing thar mi eng emaw zat chuan Silchar leh Bagha lamahte man ṭha pangngaiin an hralh a. Kum a lo inher hnua an thar chhuah phurh thlakte chu an leisak ṭha duh ta mang lo va, hralh tuma phurh thlak pawh a chi ta lo tlat mai. Chanchinbu pakhat chuan, “Pu Ch. Saprawnga Saitual khaw kal chu Saitual pa hoten kawngpuia sawhthing dah vûm chu ama hmuh ngeiin TMB motorin an chil pherhtir vek a, ‘Sawhthing ching rawh u min ti a, a market tur min ngaihtuahsak leh si lo’ an ti,” tiin a ziak a ni.

• Sawhthing hi vai rama zuk zawrh emaw, vai sumdawngte hnenah a pulung (a raw)-a hralh chauh ni lovin, Mizoramah process-na khawl bun ve ila tiin sawrkar (PC hun lai) chuan ginger dehydration and oleoresin plant chu Sairangah kum 1981, 1982, 1983 vel khan bun vein a buaipui ve nual a. Mahse, chhan hrang hrang avangin heng sawhthing processing plant-te hi a hlamzuih ta ni berin a lang.

• Kum 1991/1992 chho vel khan NGO pakhat Association for Economic Forum (AFEM) chuan sawhthing leh thlai dangte hralhna fumfe awm theih dan tur an zir fêt hnuin sawrkarah (Congress hun lai) Agriculture Marketing Board din turin rawtna a thlen a, sawrkar chuan Agricilture Marketing Corporation (MAMCO) dinin, sawhthing leh thlai dang hralhna lamah hma a la ta a (Board ni loin Corporation a ni reng a).

(Tin, he Economic Forum hian sawrkarah chuan sawrkar sum hnar belh nan Aizawl khawpui kawng sira car parking siam a rawt bawk a, chu rawtna chu sawrkar chuan tihlawhtling leh bawhzuiin tun thleng hian chhawr ṭangkai a ni ta zel a ni).

MAMCO/sawrkar hian sawhthingte chu lei khawm ṭeuhin Ṭhuampui hmuna a dah chu a hralh chhawnna remchang awm ṭhat loh leh chhan hrang hrang avangin dah ṭawih a ni ta ti ila a dik ber awm e.

• Kum 2002 August thla khan Vanapa Hall-ah ‘Seminar on Marketing of Farm Product’ huaihawt a ni a, a organise-tu chu Mizoram Food Processing and Marketing Federation (Zofoodfed) a ni a, seminar chairman atan Pu Rualzakhuma (IAS) hman a ni. Seminar-ah hian beisei sa hauh lohin Spices Board (India) hotu liante an lo tel hlawm a, sawhthing process-na khawl plant (project) Mizorama bun nghal theih tur (paper-project) an rawn keng tel hial a. He project hi cheng vaibelchhe khat leh a chanve an senna tur leh ram ṭin sawm hmun vel kan hmantir ṭul tur a ni a. Hnung lama sa barh ang ni mah se, sawrkar hotute sawipui hmasak loh leh a thawktu tur Mizo staff (thawk thiam) awm si lo, ram pek (hmantir) ṭul bawk si a nih avangin ui takin hnawl a tul ta a ni ber.

• Kum 2025 February ni 20 aṭang khan sawrkar (ZPM) chuan mipui hnen aṭangin centre 62-ah sawhthing kg-ah cheng 50 rate-in a lei ṭan ta char char a. Sawrkar hian Agriculture Marketing Board (a din thar) hmangin lei chhawn hna a thawk a. Sawrkar (ZPM) hian Rs 50 rate-a lei a intiam avangin sawhthing chingtu pawh kan tam a, kan thar chhuah tur pawh quintal nuaih 5/10 vel lai pawha ni thei turah a ngaih theih ang a. Quintal nuaih 10 kan thara kan hralh chuan cheng vaibelchhe 500 lai kan la lut ang a, quintal nuaih 5 kan hralh chuan vaibelchhe 250 kan la lut dawn a ni ang. A leitu sawrkar lam tan erawh sawhthing lei buaipuina (manangement cost) atan cheng vaibelchhe 70 emaw a sen belh a ngai dawn a. Tichuan, quintal nuaih 10 man (lei nan) cheng vaibelchhe 500+70=570 a mamawh dawn a, mahse, Rs 35-in emaw a hralh chhawn vek chuan cheng vaibelchhe 220 vel chauh a mamawh thei ang (Quintal 10x35=350, 570-350=220). Engpawhnise, hralh chhawnna hmuh tawk loh vang emawa tihṭawih nual emaw, April-May thla lama hralhna rate sang zawk hmuhte pawh awm thei leh, enkawl dan thar ṭha zawk duan chhuah pawh awm thei vek an ni ang chu.

Engtinnge ni zel dawn le?

Hetia kan sawhthing thar chhuah ve ṭhinte tana market fumfe neih theih lohna dinhmun aṭanga tâl chhuah dan kawng ṭha leh changtlung zawk (sustainable development) nei tura zir tur leh hmalakna tur awm thei eng emaw zat tar chhuak ila; zir belh zel atan ni se.

• Marketing Board: Sawrkar hi chu sumdawng sawrkar a nih a rem lo, a dik thei ngai lo va, a aiawha thawk tur expert group, mithiam leh survey/research bei dik thei tur, Agriculture Marketing Board pawimawhna leh thuneihna sang nei, implementing institute siam thiam a pawimawh a, commerce and trade tihnghehna tur nen.

• Food Processing pawimawhna hriat chian a ṭul a. Ei leh hralh tlak, man man zawka hralh theih tur chuan kan thlai tharte enkawl, sawngbawl leh vawn ṭhat a ṭul. Mizoram hian food processing unit leh preservation unit neiha intlansiak ṭulna kan hlat tawh lo. Entir nan: Vanglaini 21st Feb, 2025 chhuakah khan Union Minister of State (Shobha Karandlaje) chuan Lengpui Airport tihchangtlun thuai a, khualzin tan mai bakah Agri produce-te phurhna tura siam an duh leh tum thu a sawi tih a rawn chhuah kha a ni a. ‘Ginger oil’, ‘ginger bear’, ‘dry ginger’ adt. Thawn chhuah ṭeuh ṭeuh theih hun a inmûng ṭan mek kan ti thei awm e.

• Lo/Huan hmun ṭha leh hlun neih leh siam pawimawhna inzirtir a pawimawh hle. Kan lo leh huan hmun aṭanga sawhthing leh adt. kan sengna lamah kan leilung hâng (fertile) ṭhate fûr ruahtui hmangin kan luan raltir ṭeuh ṭhin a. A theih chin chinah terrace siamin emaw, lei chung hâng luang ral tam lo thei turin kan thlaite hi chingin enkawl hram ṭhin ila. Tichuan, kum dang zelah pawh hna tlem zawk leh hlawk zawkin kan thlaite kan thar kum tin thei dawn a, hmasawnna ngelnghet (sustainable development) kawng kan zawh dawn a ni.

Aw le, Mizorama hmun tin deuh maia thlai chin theih tih kum 40 chuang fiah tawh sawhthing hi buaipui tlak a nih angin, eizawnna ngelnghet leh hlawk zawk ni thei turin a chin dan te, enkawl/sawngbawl dante leh market ṭha fumfe neih theih dante chu ngaih pawimawh zawm zel a ṭul tak meuh meuh a. Sawhthing hi chu Mizoram tan chuan export item, state pawn lam aṭanga sum kan hai luhna thil remchang a ni tlat a; kan ram economy tun din mar zel nana dinhmun pawimawh tak chelhtu ṭangkai a nih zel dan ṭha kan mamawh a ni lo’m ni?

- H. Lalhmachhuana, Zobawm In