Written by
- Er H Duhkima

KHAWVEL TUI NI – 2025 (WORLD WATER DAY)

Thupui : Tlang vûr tawlh humhalh (Glacier Preservation)

Kum tam liam tawhah khan thlasik khaw vawh laiin Thenzawl khuaah zan kan riak a, chuta kan thlen inte’n an sawi chu, “Thenzawl hi Pathian thu awih khua a ni a, a lum laiin a lum law law a, a vawt hunin a vawt leh law law mai ṭhin,” an ti. Thlasik khaw vawh lai chuan vûr hi a tla var tuar ṭhin a, hun eng emaw chen leia a châm hnu chuan a tuiral ve leh mai ṭhin a ni. Kan naupan lai khan thlasik laiin zingah thovin vûr tla kan en ṭhin a, kutin kan la a, a hik thei em em mai a. Rial tla pawh kan lawm thei em em ṭhin a, kutin kan la a, a hik leh em em a, vûr hi rial a ni lo hi a mak ngawt mai.

Van boruak sanga tuihû chho zel chu tui khang thei khawpa hmun vawt a thlen khan vur a lo insiam ta a. Van aṭanga tui lo tla hi tuirîl leh sakhatin leiah a rawn tla ṭhin a; tuiril hi ruahtui a ni a, sakhat chu vûr leh rialin a rawn tla thung ṭhin. Vûr tla hian lei a thlen khan a tlakna hmun chu vûr aia vawt (00C hnuai lam) anih chuan a lo khang a, vur lo tla belh zel chu zawi zawiin a lo indelh thuah zel a, vûr khang hlawm a lo pung tial tial ta ṭhin a ni. Vur khawng lo intel khawm hian darthlalang anga fim (crystal) khawng ṭha tak chuan tlang lian tak tak a siam ṭhin a, a tlang a lo san hnu chuan lei hîpna avangin a chung ṭhenkhat chu a tawlh thla ta ṭhin a ni. Tlanga vûr tawlh hi ‘Glacier’ an tih chu a ni.

India rama tlang vûr tawlh lian ber hi km. 70 zeta thui Siachen a ni a, khawvela lian ber chu km. 400-a thui Lambert glacier, East Antarctica-a mi a ni. Himalayan tlangdung peng vur tlang lian tak chu Afghanistan, Tajikistan aṭangin a rawn inzar pharh a, India hmar lama chho zelin, China ram thlengin vur tlang lianpui a inkham zui mai a, a hmingah Karakoram an ti. Vur tlang lian em em Himalaya tlangdung hian India ram hmar lam zawng hi a ṭhut phei vek a, a inzar pharh tluan chhuak vek mai a. Heng tlang vur tawlh (glacier)-te hi lei mihring tan a lo ṭangkai em em mai hi a lo ni a. India ram mipui tam tak buh leh thlai tinrenga châwmtu, balu leh lui sa malsawmna petu, kawlphetha siamna thahrui petu lui lian tak tak Indus, Ganga leh Brahmaputra te hi tlang vur tawlhin a châwm leh siam vek a ni.

Tlang vur tawlh (glacier)-te hi khawvel lum zual zel (global warming) avang hian chak takin a lo tuiral ta mek a. Vur tlang a lo kiam zel a, tuipui leh tuifinriat chîm chin pawh a lo sang chho tial tial ta a ni. Hei hian khawvel tui awm dan phung pangngai a khawih buai ta deuh deuh a, fûr leh ṭhâl a danglam dâwrh dâwrh ta zel mai a; thilsiam dangte nen nunhona (ecosystem) a buai ṭan ta mek bawk. Heng avangte hian tlang vur tawlh (glacier) chhanhim tura hmalak chu a lo ṭul ta em em mai a. A ral zel tur humhalh chu hna hmanhmawhthlak tak a lo nih tak avangin kumin 2025 Khawvel Tui Ni (World Water Day) thupui atan ‘Tlang vûr tawlh humhalh’ (Glacier preservation) chu thlan a ni.

Kan ram neih chhun hi Himalaya tlangdung huam china sawi ve theih si, Himalaya tlang vur tawlh chhawr pha tingtang si lo, Burma thlêng lian (plate tectonic) leh Himalaya tlang insu karcheha awmin, lirnghing duhna hmun a sawi a ni ṭhin. A ram leilung tui pai dan erawh chu inang tlang thawkhata sawi a ni thung. Keini ram kawrtê leh lui châwmtu chu ruahtui a ni a, ruahtui hi kan tuihna neih chhun a ni. Ruahtui rawn tlakna hmun leilung awm dan a pawimawh em em a, ramngaw leh hnim awmnaah chuan lei a lo dûr a. Lei thawlêng leh rannung avangin kaw sîn tê tê a awm a, ruahtui tla chuan thing hnahte a dêng hmasa a, zawitêin leiah a tla thla a, thingkung leh hnim ten a lo khuap khawtlai a, lei dûr chhungah zawi muangin a relh lut ta ṭhin a ni.

Tui tel lo chuan kan dam khawchhuah theih dawn loh avangin tun thleng hian Pathian hian Zo fate tan ruahtui min la pe ṭha em em a, a dawn thlêng lam hian kan zir ta ngang lo a ni e. Kan tana tuihna min petu ruahtui chu kum khat chhunga kan tla tawk tur a rawn sûr leh ta ngei a, keini’n a dawn thleng (catchment area/watershed) lam kan lo vat chereu a, a kâng ral vek tawh a. Kan la rît fai zel a, hmana lei dûr kaw sin tê tê awm ṭhin kha a lo ping zo tawh a, a lo châr khawng zo tawh. Ruahtui lo dang khawtlaia lo khuap tur thing leh hnim a awm tawh lo.

He ram hi kan pêm san thuai dawn emaw tih mai tur hian ram ro hlu thing leh mau, kawrte lui leh lui neih chhun tichhe zawngin duhna hmun hmunah kawng kan lai a; infiamna hmun kan nawr zawl a, in lian kan sa hmiah hmiah zel ta mai. Lei laihna vûng chu ram tinah kan paih liam ta mai mai bawk si. Ruahtui tla chuan awm ngaihna a hre ta lo, mahni in chunga nunna ruahtui bua pawh chu khawl tum hauh lovin kan en liam mai mai bawk si. Keimahni ram tihchhiat hrûtin tuihâwk nu sen ngei ngui chu kawr tinah a luang khat mup mup mai a, lui a fin a, tui lian namenlo a thlen ta ṭhin a ni. Kum 2017 Tlawng tuilian chîm aiin kum 2024 tui lian chîm chin chu ft. 5-in a sang zawk a, bungrua leh thlai hlu tak a va tichhe hnem tawh em.

Hawh u, tui hi ngaih pawimawh berah i nei ang u. Lirthei ke pahnih emaw, a aia ke tam nei lei tur chuan bank-ah pawisa kan pûk ngam em em a. Tui dah khawlna tur tuizem siam tura bank aṭanga sum pûk kan tlem viau awm asin. Kan duh hi chu kan nei thei mai zel, tuia intodelh hi kan duh ber ni mawlh teh se, kan nunna a ni si. Thil dang hmasawnna hi chu mumal taka chhehvel (environment) tichhe tam lo zawnga kalpui tho si hian.

Kan ram chereu nasa zel chu khawvel lum zual zel chuan a tuam reng bawk si a. Heng avanga he ram tuarna hi hmuh hmaih chi a ni ta lo ve. Lo ngaihven ve chhin the, a rapthlak tawh teh asin. Ṭhâl lai kan ram ro ṭang lutuk chuan kângmei rang leh chak tak tak a thlen ziah ṭhin. Kumin pawh hian Reiek tlang, Durtlang leh Mutthi ram kâng te, Vairengtea kâng hlum awm te, Aizawl Treasury bazar kângte leh a dang te; lo hâl zawh hian boruak a ṭang zual ṭhin. Nunna hlu tak tak leh bungrua kan va chân nasa tawh tak em. He ram hi tihhnâwn a ngai nasa tawh a nia; mahni chenna in leh in inkarah tak ngial pawh hian thing phun dan hram i zawng tawh ang u.

Kan nunna leh dam khawchhuahna tuihna a tlem, kan ram lui sei ber, ruahtui dawn thleng zau tak nei Tlawng lui tui luang pawh nikum 2024 February thla ai khan kumin 2025 February thla hian litre maktaduai 20 velin a tlem ta. Tlawng hnar tui tlan Lunglei khawpui tui lak chu tun thla March ni 10 aṭang khan tui pump turin tui kang nghah a ngai hial tawh a ni. Mizoramah sawrkar puan khawpui 28 lai a awm a, heng zinga khawpui 17 hian hmuh tur ang tui an la dawng pha lo a ni.

Thingtlang khua khaw tina cheng mi pakhat tan ni tin tui litre 55 pe tur hmalakna JJM (Jal Jeevan Mission) chu kum 2024 (nikum mai kha) thawh zawh a ni tawh a, kum khat a liam dawn meuh chuan khaw 66-in tui khawpkham an nei leh tawh lo dêr mai. Mizoram state rorelna sang (Assembly House) roreltute (MLA) au hla nasa tak chu, ‘Ka bial khaw ṭhenkhat tui lak hi an kham ta lo, lak belh dan ngaihtuah a ngai’ tih a ni ta zel mai. Kan siam theih loh tui hi kan zah a, kan hlut thar hi a va hun tak em. A tlai lam hret tawh awm asin.

Kan khaw ram kawrtê leh lui neih chhun chu plastic lam chi sarâng, kamram eina kâwr, hman khat daih no leh thleng, thermocol, plastic tui ûm bawlhhlawh paih chuan a thleng ta, lui dungah a pherh neih nuaih tawh mai a ni. Kan lui dai ruih, lêngnghate tuallenna ngaihnobeina chu a chhe zo ta. Kan khawpui thli chuan lui a thleng ta. Zawlkhaw sira luang dêl dêl Chite lui pawh chu a luang dum thâng zûl ta mai. Kan bawlhhlawh leh thli luang luhna lui tui chu in turin ngaih ngam takin kan siak (pump) chho leh mai a; a nihna takah chuan kan bawlhhlawh paih hi kan bâr leh a, kan tui thli hi kan in leh a ni ber.

Vawiin Khawvel Tui Ni kan hman hian tlang vûr châwm tuihna nei ve miah lo ram kan nih hi min hriat thartir se la; Siamtu’n a thlawna min pek van ruahtui hi in leh ram lamah tuia intodelh tur zawngin khâwl i tum thar teh ang u. Kan lui tui thianghlimna khawih chhetu plastic lam chi bawlhhlawh titlem zawngin ṭan la ila, kan ram changêl leh hnahthial hnah hmang tam zawngin hma la ila, kan thleng leh note sil peih thar leh teh ang u.

Khawvel Tui Ni chibai u le.

- Er H Duhkima