Written by
- R Lalhmunsanga
II Semester, MSc (Geography), ICFAI University

WORLD WATER DAY: TUIHNA HUMHALH


Tui kan nunna innghahna

I ngaihtuah ve ngai em? Khawvelah hian mihringte chauh ni lo, nunna nei zawng zawngte’n a lova kan awm theih loh chu ‘tui’ (water) a ni. Mihringte hi chaw lo chuan rei tak kan dam thei, amaherawhchu, tui tel lo chuan rei tak dam chu sawi loh, kar khat lek pawh kan dam thei lo. Chu chuan kan dam khawchhuah nan leh kan ni tin nuna tui pawimawhzia a sawifiah chiang hle awm e. Mahse, hre lovin tuihna titlem zawngin kan la khawsa zel chu ni si a; inenfiah kan ngai lo maw?

Tui hi mihring te, ramsate leh thlai hrang hrangte nunna hnar ber a nih rualin, tui thianghlim tawk lo in vangte leh tui bawlhhawh aṭanga natna insiam ṭhinte avangin kum tin mi 4,85,000 vel zel an thia chhût a ni a. Natna hlauhawm tak takte leh thihna titlem tura kan tui tlante humhalh leh vawn tianghlim hi mi tin tihmâkmawh a ni.

Mihringte thil tih avangin khawvel sik leh sa a inthlak danglam chho zel a; khua a lum telh telh a, kan ni tin nunah tui kan mamawhna a san chhoh telh telh laiin kan tuihnate zawi zawiin an ral zel a. Kan hma kum 50 kal taa kan tuihna leh kan lui luang ṭhinte 30% chu kan hloh tawh a, hetiang zela kan khawsak chuan kum 2050 a her chhuah meuh chuan kan tui in tur thianghlim 20% zet chu kan hloh tawh dawn niin mithiamte chuan an sawi.

Khawvel hi hmun li (4)-a ṭhena hmun thum (3) chu tui vek alawm kan ti mai thei. Ni e, a dik lutuk; hmun lia ṭhena hmun thum chu tui vek a ni. Mahse, heng tui zawng zawng hi a in tlak em? Kan dam khawchhuah nan a rin tlak em? I han inzawt teh ang. Heng tui zawng zawng aṭang hian 97% lai chu tui thianghlim lo, tuifinriat tui al a ni a, tui thianghlim in tlak (fresh water) kan tih chu 3% bak a awm reng reng lo. Chutah, a ṭhente phei chu lei hnuai thûk taka awm leh vûr khangte a nih avangin lak chhuah theih a la nih loh cheu bawk avangin kan tuihna neihte hi kan renchem a ṭul tak zet a ni.

Kan lui tuite hi a bawlhlawh tawh em em a, bawlhhlawh paih nan ber kan hmang ta emaw tih mai tur khawpin kan lui lian pawl–Tlawng leh Tuirial chu sanghate tan pawha chênna tlak ni tawh loh khawpin kan tibawlhhlawh tawh a (acidity level a sang). Hei hian mihringte khawsak zelnaah nasa takin a nghawng a, kan hriselna a tichhia a, kan zirna leh economic thlengin a nghawng a ni.

India ramah hian khawvela mihring zinga 18% vel kan inbêngbel a, khawvel tui thianghlim in tlak 4% vel awmin, mi pakhatin kum khatah tui in tur cubic meter 1,100 vel zel nei anga chhût a ni a. Kum khata mi pakhatin tui thianghlim in tur a neih zat tur erawhchu cubic meter 1,700 zela chhût a ni. Mi pakhat tana cubic meter 1,000 chin hi tui harsatna hmun leh hlauhawm chin a ni tawh a. Hetiang a nih chuan kan ram hian he harsatna tâwk lo tur hian theih tawp kan chhuah a, tui kan humhalh a, kan tuihnate a ṭha thei ang bera kan enkawl a ṭul tak zet tawh a ni.

Mihringte thiamna a lo sang zela hma kan sawn zel laiin kan hriat miah lohin kan nunna hnar ber ‘tui’ siamtu pawimawh tak ramngawte kan suat zel a. Kan tu leh fa, ṭhangthar lo la awm zel turte tana chênna tlak loh khawpa kan khawvel kan siam lohna tura lo buatsaih hi kan tihmâkmawh a ni. Kan hmasawn zelna vanga kan ramngaw kan tihchereu tâkte hliahkhuh lehna atana thing a tam thei ang ber phuna ramngaw siam leh hi a ṭul tawh khawp mai. Ramngaw kan humhalh hian nasa takin kan tuihna neihna kawngah min pui a, hnianghnar lehzuala tui kan neih theih nan kan ramngaw neih chhunte i humhalh ang u.

Tui kan tlakchham loh nan engtin nge kan tih ang?

1. A hmasa berah chuan chhungkua aṭangin inzirtirna mumal tak neih a, nu leh pate’n kan fate hnenah thing leh mau ṭangkaina inzirtir a, ṭul loa thing leh maute sah tluk ringawt kan chin loh nan kan zirtir ang.

2. Kan tui lakna pipe pawp vanga tui pût chhuak theite siam ṭhat thuai a pawimawh. Tui semna lama thawkte pawhin tui pût chhuak riral mai mai a awm loh nan a chhe lai siam ṭha thuai thuai ṭhin se a duhawm hle. Mi tinte’n kan ni tin tui hman dante renchem zawk leh tiriral mai lovin kan hman ṭhin a pawimawh bawk.

3. Kan tuihnate a kangchah mai loh nan kawr tui khuah (check dam) hmun tinah a siam a ngai, thuneitute’n ruahmanna an siam a thei.

4. Kan phak ang tawkin kan ramngaw neih sa humhalh leh thing phuna ramngaw siam belh kawngah hma kan la ve tur a ni.

5. Kan khawtlangah theihtawpin tui pawimawhna leh humhalh a ngaihzia kan inzirtir ang.

5. Kan in bula kawrte bawlhhlawh leh hnâwmhnawk paihna atan hmang mai lovin, bawlhhlawh bâwmah paih ila, kan chhehvel hmunhma tifaitu leh tithianghlimtu nih kan tum ṭheuh tur a ni.

6. Khaw tinah ramngaw neih ṭhat intihsiakna neih a, VC-te’n tuihna siamtu ramngawte humhalhna dan khauh tak an siam tur a ni.

Tui hi kan nunna hnar ber leh kan ni tin nuna kan mamawh a nih avangin he ni, March 22–World Water Day-ah hian tuihna humhalh leh vawn fai kawngah mi tinte’n kan phak ang tawk zelin ṭhahnemngai lehzual zawkin ṭan ila thar leh teh ang u.

- R Lalhmunsanga, II Semester, MSc (Geography), ICFAI University