Hlawhtling tura beidawnna
Chanchinbu pakhata a cartoon ziah an lo hnawlsak khan Walt Disney kha beidawngin, ‘Hei hi chu ka kawng tur a ni lo ve,’ ti ta se, kKhawvela cartoon ziaktu hmingthang ber lo ni ta ‘Walt Disney’ hming hi tuma’n kan hre lo vang. Ford Motor company hmuchhuaktu Henry Ford pawh kha eizawnna tur bul a ṭan tirh lam khan kawng chi ngaah a hlawhchham let dêr a; indawm kunin, ‘Sumdawnna lam hi chu ka kalna tur a ni lo ve,’ ti ta se, vawiin nia khawvela car ṭha ‘Ford’ motor hi a lo chhuak ang em?
Chinese mihring tam zozai lutuk zinga pa hausa ber pakhat Jack Ma chuan a nun kawngah vawi 30 zet mai hnawl (reject) a ni a. School ṭhaa luh a dilna apiangah an hnawl a, hna a dil apiangin an hnawl a; “Ngaiah ka nei mai a, miin min duh lo ahnu,” a ti mai. Chinese bank pakhat mahin a sumdawn bul ṭanna tur loan an pe duh lo va, China sorkar aṭangin naia sen khat pawh ṭanpuina a hmu lo. A sumdawnna bul a ṭan tirh kum thum chhungin dollar khat pawh lak luh a nei lo. A ṭhiante leh a chhungte mi 18 hnen aṭangin dollar 3,000 (Rs 1,80,000 vel) pawisa a pûk khawm a, Alibaba.com an tih internet aṭanga thil lei leh hralhna (e-commerce) a din a; tunah chuan ni tin mi vaibelchhe 800 velin sumdawnna atan an hmang ta. Jack Ma chuan, “Kan ram kalphung a dik lo, bul ṭanna turin pawisa ka nei lo, power supply a chhia, kalkawng a ṭha lo, tih zawng zawng hi chhuanlam a tling lo. Infrastructure a chhiat poh leh sumdawnna a tam a ni mai,” a ti thên mai!
Hlawhtlinna phênah hian beidawnna hi a lo awm hmasa ṭhin a. Miin hlawhtlinna phêna tawrhna leh tumruhna, retheihna leh beih hram hramna an tawrh hmu lo hian a lêrah ṭhuai kan lo tum fo ṭhin. Ka ṭhenawmpa-in vawk a vulh ṭha thei em mai, kan vulh ve teh ang, tih ngawt chi a lo ni lo fo. Ka ṭhenawmpa-in a vawk in a tihfai peihzia te, ran damdawi vitamin leh hridanna a pek dan te, a ran vulh ngeih tur chaw ṭha a zawn hram hram dante hre lova vawk ka vulh ve ngawt chuan ka hlawhchham mai dawn a lo ni.
Indopui Pahnihna zawh hlim khan Japan sipai pakhat Akio Morita chu a ṭhianpa pakhat nen sipai aṭangin an bâng ve tawp mai a. Sumdawnna bul ṭanin, radio chhia an siam ṭhin a. Mi thil siam sa lo repair hna ringawt chu duh lovin, anmahni kutchhuak thil thar an siam a. Chaw chhumna (rice cooker) an han siam chhuah chu mipuiin ṭul an ti lo hle a ni ang, an lei duh lo hle. Cooker 100 vel chiah an hralh a, a siam chhuahna man atana an sumpai thehthang (invest) chu an neih zawng zawng a ni. An tlachhe ta dêr a. Kha tah khan beidawngin tawpsan ta se, khawvelin electronic company rintlak SONY an hre ngai lo vang. An beinawn a, an bei zel a; electronics company ropui SONY a lo piang chhuak ta a ni.
Kum 1950-1960 chho khan England thingtlang khaw pakhatah zaithiam ve tak mai a awm a, a hming chu Gerry Dorsey a ni. Tualchhung leh England thingtlang khaw ṭhenkhatah chuan a lar ve viau mai a. Hlawhtlin lehzual tumin England piah lam USA lam thlengin recording a ti ve a; mahse, a hlate chuan hralh an kal lo mai ni lovin, mite’n an ngaisang thei lo. Tam tak chu ni se, ‘Zai lam hi ka englo thênna a ni lo ve,’ an ti mai awm e. Gerry Dorsey thung chuan ngaihtuahna hran a nei. A hming a thlak ta daih a, ‘Engelbert Humperdinck’ tih hming chawiin a hla leh a zai pangngai reng chu a han tichhuak ta a; thla ruk chhung lekin UK no. 1 a kai a, US no. 4 a kai ta mai a ni.
Hlawhtlinna tlanga lâwn chhuak tur hian a cháng chuan kan lan dan leh kan tih dan phungte hi thlakthleng a ngai ve fo ṭhin. Kan tih dan phung pangngai hi a fuh tawk lo fo. Mi nawlpui thlirna tlang aṭanga thlir lovin, thlirna tlang dang aṭangte pawhin nun hi thlir nawn fo ila, kan tan kalkawng thar a lo inphûm ru reng thei bawk. Beidawnna phênah hian hlawhtlinna a awm tih hriat a va ṭha em!
Kum 1968 chho khan USA-a thil chàrna, thil ban (glue/gum) siamtu company 3M an tihah chuan Spencer Silver-a a thawk ṭhin a. An thil tum ber chu–thil chàrna, thil ban chak tak, thil pahnih thil sakhat anga inbelhbawm thei tur siam a ni. Laboratory-ah an bei a, duhthusama chak thil ban an hmuchhuak hlei thei lo. An research team hotupa Spencer-a chu an bàn (terminate) ta daih mai a. Thil ban, thil pahnih inchàrtir behbawmtir ve theih tho si, pawh ṭhen leh theih leka chak an hmuhchhuah chu hlawhtlinpuina tham a ni tih a hre ta a. Spencer-a chuan ama company a din ta a. Khawvela thil ban, thil chàrna chak lo ber, lehkha phek pahnih pawh han chàr ila, thlêr miah lova pawh phelh leh theih chu ‘post-it’ tih hmingin a pho chhuak ta a. Mi zawng zawngin an letter head leh an lehkha pawimawh char khawmna thilban (glue) atan an lo duh si a, a thawhna ṭhin company 3M aiin a hlawk ta zawk a ni. Spencer Silver-a vanduaina phêna hlawhtlinna chu mi thlir lohna lam a thlir vang a ni.
Tam tak chu kan hringnun kalkawngah hian kan indawmkun hma mah mah deuh em aw, tih a awl ṭhin. Hlawhtlinna phênah hian kawng chhengchhia, lui ruam zawh tlang tur te, tlang kawng chhengchhe em em zawh ngaih chângte a awm ṭhin. Tlang chung zâwl lâwn chhuak tur hian a mual leh mual inkarah khâm leh suar zawh tur a va tam em. Tlûk leh din fâwm chunga pai chawn chawn chunga kal a ngai fo va, chutah chuan tlu hlen mai lovin vawi sarih zet thawh leh kan tum tur a ni.
Croatian rimawi zirtirtu Frane Selak-a chu kum 40 kal ta chhungin thihna ngei ngei tur a pumpelh hnem hle mai a. A châng leh cancer a vei a, a châng leh a chuanna rel (train) chuan a kawng zawh sualin a compartment-a chuang mi 17 an thih phah a, bus chetsualnaah mi 4 an thih ṭumin an tel a. Ama khalh ngei a car-ah accident a tâwk a, khâm sang takah tlan liamin car aṭangin a zuang chhuak hman hlauh a, thihna a pumpelh bawk. Amah Selak-a chuan, “Thih mai hi ka tum lo,” a ti hem mai! A tawpah kum 2003 khan US dollar maktaduai khat lottery a man hlauh mai a, nun nuam takin a hmang zui ta a ni. Tam tak chuan thih te hi kan tum hma lutuk a, Selak-a anga dam tum tlat mite chu an huaisen avangin an dam nge nge ṭhin.
Engpawhnise, nun hrim hrim hi awmze neia kan hmang a nih loh chuan thlakhlelh em em tur chu a awm hauh lo. Awmze neia kan hringnun kan hman erawh chuan nun hi a hlu ṭhin. Khawvel hi lungngaihna ram a ni, tih reng mai hi thlirna ṭha lo tak a ni. Khawvel hi tuipui so bulh bulh ang a ni a, tuifinriat chu a so buah buah reng lo va, ni chhuak eng mawi tak lo lan châng hi a tam zawk fo. Mizo upate’n ‘A dam hi hauh phawt mai ila...’ an tih hian awmzia a nei thûk em em mai. Kan dam phawt chuan kawng hi a lo awm zel a nia.
- Joseph L. Ralte