Written by
- Vanhmingliana (Taua)
Dawrpui

Lung tilêng Assam Rifles




Assam Rifles-te hi British hun lai aṭang tawha Mizoram khawpui Aizawl hmun laili leh pawimawh tak changtu an nih avang hian pawimawhna lian tak an nei a, an chanchin sawina hi a tam a, tam âwm pawh a ni e. PC, MNF, Congress hun lai aṭang tawhin political game khelhna berah kan hmang a, tú sawrkar pawh hian mahni tâwkah beihna chu an lo nei ṭheuh tawh. Khâng nawrna lo kal zêl aṭang khan tuna ZPM sawrkar lo lan chhuahah hian a hmawrbâwkna ṭha tak chu a lo lang chhuak ta ah pawh kan ngai a. Eng tak ang zêl ang maw? Ka sawi tum chu, kha leh chen lo awm ve tawh Assam Rifles hmun leh anmahni kan lo hmuh ṭhin ve dân a ni thung.

Assam Rifles historical background hi hmuhna tur tam tak a awm tawh a. Pu R. Thanhlira lehkhabu ‘Aw! Zawlkhawpui!’ tih te, Lalrinsanga IAS (Rtd) ‘Aizawl Chanchin’ article leh thil dangah hmuh tur a awm ṭeuh tawh a. Keia sawi tum ve chu kum 50 liam ta lama in hriat reng, in hmuh ṭhin, in theihnghilh tawhte rawn sawi chhuah mai a ni.

AR hung chhunga rambuai (1966) hmaa thil awm ṭhinte:

Rambuai aṭang khan an inhung phui vek a, an phalna lo chuan civilian tan luh leh chhuah theih a ni ta lo. Buai hmaa tlân lût chhuak reng tan lo chuan hai leh hriat loh tûr a tam tawh ang. A ram hmar lam Bazar Bungkawn lama ṭanin âw ni ang!

Saron Veng lam aṭanga Bazar Bungkawna lo chhuak chho, Pu Shillonga in bula kawng kal tlang AR hung chhunga lût a, Pu Vankhama kawt chhaka AR gate siam takna hmuna Jeep road ṭha deuh lo chhuak kha a ṭhain a ṭangkai khawp mai. Rambuai hnu chuan an ping a, an vêng tlat bawk a, tuman kawng a awm an hre tawh lo. Shortcut kawng ṭha deuh kha a ni ve a. Sipai êk in sei kha a lar ve bawk ṭhin khawp mai. Lungrem veka siam a ni a, a chung rangva, káng sang ṭha taka lungrem chunga innghat a ni. A ruala sipai 15 vel lai inthiar theihna tura siam (service latrine) ṭín dawha siam vek a nih kha. In sei pui a ni ringawt, a hmâwr lam chiang taka lang, thlalak pawh ka la nei khiau! A chunga kawng awm ka sawi lai bawr vel a mi bawk kha a ni.

Hmânah kha chuan septic tank hi kan la chîng lo va, êk hi a bik takin Dawrpui vengah chuan paih theih tura ruahman vek a ni. Hmun tam zâwkah chuan a khur laih (pit latrine) kan tih kha a ni mai a. Êk paih hi an awm ṭhin a, mipain an kawt a, hmeichhiain ṭínin an chhîpchhuan a. A paihna hmun tur bik an siam chu sipai hung chhung, Tuithiang Veng lam si, an ram lai velah ‘Ek phùm mual’ kan tih ṭhin kha a awm a, chutah chuan êk paihtuin an zuk chhûng ṭhin. Khur ṭhenkhat lo khat deuh tawh phei chu a lung (êk lung) a phu nuaih nuaih a, chîp, lailên te hian an tlân a, kan veh ṭhin! A lo tuihnai lo hle mai.

U Tawna (Pi Làitei fapa) Medical Quarters-a awm ṭhin kan ngaihsan deuh hi a awm a. Hreitê (tomahawk) a pai ṭât a, êk phûm mual bula lei khi kak zau deuh maia Tarzan-a au dân ‘Auaaah’ tia a'n aû a, a'n zuang kai ṭhinte kha kan va ngaisang tak êm! A thûk phian mai si a; zuang kai zo ta lo se engtin tak awm ang maw? AR hmun Tuithiang chhak lam khu hmun nghet ṭha a ni lo a, hmanlai chuan lei khi zau pui pui a tam. Tuna Saron Veng pan chhukna bula Salvation Army sikul thleng hian lei a che ṭhin.

Sipai doctor quarters–Dr. Saichhunga f/o Ruatliana Sailo te pawh hmanlaia an awmna ṭhin hnuai chiahah khan 'Lammual Tê' kan tih ṭhin kha a awm a. A hun lai chuan a lûn ve em em a, Dawrpui leh Saron naupangte inkhelhna ber pakhat a ni. A chhakah khan serṭawk kûng a awm a, a rah lai chuan naupangin ball-ah kan hmang ṭhin. Rawngrût ho lâm zirna leh an training-na pakhat a ni ve a, zingkarah chuan naupang awm an phal vak lo.

Chandmary kâwn thlanga sipai chand kahna (Chandmary hming put chhan) kum 1959 February ni 13, Ningania a chim vak a, mi eng emaw zah an thih tak aṭang khan kha mi hmun chand kahna kha khâr a ni a. A hma lama Lammual Tê tia ka sawi chhim lam chiahah hian AR ho silai kah zirna kha a awm leh a. Thûk taka laih, an silai mu lêng vâk pawh a ko pang vela tâng tura siam a ni ngei ang, ruam lian vak lova siam a nih kha! An kah loh laia lût ruin silai mu kan chhar ṭhin.

Chand kahna piah chhim lamah sipai choka ho kha a tlar phei dul mai a. Sipai ei siam, pa thau deuh nelh nulhte hian an atta kan siam tur chhangphut an han sawisa chu, a tam tham êm avangin kuta hmeh sên ni hek lo, kekawrte leh tawnzau chauh ha hian an kein an rap sâwr a, an ṭum vak vak ṭhin. An thlante leh hnap fîmte kha a fâr zeuh zeuh ṭhin âwm mang e tih tun hnu hian ka ngaihtuah ṭhin.

1st AR kha an ni ber a, Mizo leh Gorkhali an tam ber a, naupang tan khan an felin an ngilnei ka ti. Atta kan pêr hlai pui pui leh kel sa kan tui deuhte kha naupang sava seh vâk mai maite kha an pe mai ṭhin a. A bul velah khan sapho phun, hlingsi kûng upa tawh leh lian pui mai kha a tam a, a rah tla kha kan chhar a, chite luia sangha vuak nân kan hmang ṭhin. Saiipah lungpher chungah kan vaw keh a, luiah kan sâwp vak a, a phawn nasat lai khan an rui a, kan man a, a phuan a reh chuan an harh leh mai ṭhin. Thil pawi lutuk chu a lo ni lem lo âwm mang e. A khawih phak kha nghalim, lêngphâr, nghadawl, nghameidum tih ang vel nghatê chauh kha a ni.

Lammual hi khawvela mual awm tawhah chuan a ram dinhmun aṭanga thin a ṭangkai ber mai âwm asin! Lammual tlâng bâwk zawng hi sipai family awmna ṭhin a ni a, mahsela sipai leh family-ah buaina a awm fo avangin Loch Sap chuan vai hmeichhe veng (Khatla)-ah a sawn ta a. Tichuan, he lai hmun hi Lammual atân laih ṭan a ni ta a.

Major Shakespear (Tarmita) chuan, "Kum 1897-a Aizawl ka luh chuan a zâtve vel chu an lo lai zo tawh" a ti a ni awm e (Aw! Zawlkhawpui–R.Thanhlira). Sipaiin lâm zir nan an hmang a ni mai lo, tihpui a awm chuan Lammual vek a ni mai. Kum 1960 bâwr vel thleng khan lirthei kha a la awm lo tluk a ni a, puipun khawmnaa hman khan engmah buaina a awm lo, tun dinhmun nên chuan tehkhin phak loh a ni. Republic Day, Independence Day lo thlengte kha chu Aizawla chêngte tan chuan ni ropui, Krismas tênau a ni hawt mai ṭhin.

Zing dar 10-a Bawrhsapin thu a sawi zawh aṭang chuan nilêngin intihsiakna chi hrang hrangin hun a khat a. Tlai lâwmman sem zawhah a nghahhlehawm ber football khelh–Aizawl XI, 1st AR, Police inkhela hun han khârte kha show ropui ber khatih hun, rambuai hma leh buai hnu rei fe kha chu a tluka nuam a awm thei lo a ni ber e. Tunah chuan zing kârah a rûk a râla hmang ang maiin rei lo teah kan zo va, pisa kaite tan chawlh a ni a, nuam an ti hle ringawt mai a ni. Hun lo inher zêlin a hrin pawh a ni ang e!

Lammual chhak chhuah lamah sawn kawng kal, Dâk Inpui pawhtu, tun thleng pawh a la awm reng hi a ṭangkai ṭhin hle. Mipui vantlang kal phal vek a ni a, Venghlui leh College Veng lam tan Bazar kalkawng hnai ber a ni, tunah erawh tu mah kan kal thei tawh lo.

Quarter Guard hi chu a lar a, kan hre deuh ṭheuh tawh awm e. A sak leh a din hun ni tak maw? A awm hmasate khan dár phêk nalh takin 1857 tih kha an târ reng ṭhin. Rambuai lai kha chuan lung inah an hmang ṭhin. A sak hi a ṭha a, an chei hnûm zel bawk a, ṭhiah loh chuan kumkhaw daih kan tih ang chi a nih hmel; lung chhuat leh bang vek an ni bawk. Sipaiin khêl lova an tih ṭhin lung tilêng em em chu ni chhuah leh ni tlâk tawtawrâwt an hâm ṭhin kha a ni. An chhuahsan tâk hnu chuan khua a har duh hle! A hmaa laipui dah awm ṭhin kha a larpuina pakhat chu a ni. Fapa tlanbo ang deuhin he lai hi rei tak a chhuahsan a, INTACH hmalaknain a lo kîr leh a, mahse, tunah chuan Khatla lam sawn phei a ni leh ta si.

Assam Rifles Pipe Band hi awm hmasa ber, thiam ber an ni ang. An reh ta duk mai le! Keini a bula awmte tan chuan ni chhuak anga khêl lova tuk tin hriat ṭhin a reh ta vung vung mai, lung a va tilêng em! Quarter Guard chhak chhoh zel hi rambuai hnuah ngat phei chuan mi an kal khât khawp ang, an phal lo tlat a! Tun hma khan sipai ho tan bika canteen siam a awm a, thil a ṭhain a man a tlawm bik em em. Pu Vankhama kha thla la tura an koh ṭhin avangin a lei ve an phalsak ṭhin. British hun laia sap sipai ho sa ṭîn ei ṭhin Salmon, a ṭîn pawh oval shape ang chi ngei mai kha kan naupan lai chuan lei tur an la nei. A bul leh a vel a faiin an chei mawi, hung thlapin pangpar huan an siam kual vek a, rose leh dahlia leh saron par mawiin an dah khat vek. Tlawh ngai loh a ni a, foreign hmun ang mai a ni ṭhin.

Lammual sir chhim leh hmar lamah a tawn tawnin drill/military exercise-na a awm ṭhin. A hman dan erawh chu a inang lo. Hmar lama mi kha chu a hnu lamah chuan cinema hall-ah an let ta a, AR Cinema Hall tih a nih reng ṭhin kha. A chhim lama mi kha chu a chhûngah squash (banga vuak sawhkhâwk game) khelhna a awm a, officer ho an inkhel ṭhin.

Sipai ho silaimu leh silai dahna (armourer shop) hi tun hma chuan sipai civil canteen awmna piah maia mi in sei deuh hi a ni ṭhin a. Sipaiin an chhuahsan hma kha chuan Quarter Guard ral lehlamah sâwn an sawn a, an vên uluk ṭhin em avangin a bula kal pawh kan ngam ngai lo. Vai ho mandir hi sawi rik loh theih loh, a ep thlang lamah hian sipai canteen tak tak, Canteen Kual tih hming put chhan pawh a awm ṭhin a nih kha.

Aizawl Hmathlir Pawl anga Chief Minister Pu Lalduhoma kan biak ṭum khan zawhna ka zawt ve a, "Mandir–Hindu biak in vel saw an chhuahsan ve dawn em?" tiin. Ani chuan, "A tel vek, an chhuahsan ang," a ti a. "In va ti thei ve le? Sawrkar chak tak in nih chu!" ka'n ti leh hrâm a; a bu nghut a. Ka sawi chhuahna chhan kher chu, lunga vawi khat kan vawm pawha mi khati zâtin nunna kan chán kha a ni si a, an chhuahsan hi ka lo ring lo ve bur ringawt a! He lai hi traffic mutàn pui ber a ni a, an pawh rual vek chuan Aizawl traffic hian awmzia a nei dâwn a, a lawmawm dawn ëm a.

Aw le, AR hung chhunga thil awm hin te sawiin ka hun ka hmang rei ta a; ka sawi duhna chhan tak chu a lo hre sate’n in sawi belh atan leh ṭhangtharte’n an lo hriat ve atân tih mai a ni.

Mizoram state kutah a awm ta maw?

Mizoram hian mamawh lian ber kan neih chu hmun âwl ṭha tak, kan hun awl hmanna leh ram dang aṭanga lo lûtte tana len khawthawnna hmun ṭha leh mawi siam a ni. Hmun âwl awmah hian hetiang hmun hi kan siam dawn emaw tiin kan lo thlir ṭhin a, sawrkar hian concrete in bawk a sa leh ṭhin.

Lammualah pawh hian Laldenga Cultural Centre, mi singkhat leng sak kha kan tum leh a, a lung pawh kan phûm hman hial em aw? Traffic ti-jam-tu tur leh mipui tam takin khawpui kalkawngte kan tihbuai theihna lam chi hi chu kan mamawh ber a ni tawh lo. Huan mawi tak, pangpar leh thing a khat, ransa leh savate pawh awm ve theihna hmun chauh hi kan mamawh. Vai ramah pawh vai chhungkua chuan an neih ang tâwkin muri fûn khat an ṭhet a, an chhungin an khawpui park-ah an ṭhu bial a, an hlimpui êm khu! Chutianga hman ve theih tur chuan i dah âwl ve mai teh ang u.

Open air pakhatmah a awm lo va, ṭhalaite kan tâwt lutuk a, bike leh motor-in hla deuhah kan inphur chhuak a, result ṭha lo a chhuak leh si! Chu ai chuan lang tlang deuha an inkawmna tur hi sum sen ngai vak lovin siam a ṭul tak meuh a ni. Bahrik leh in awm sa ho hi sak sa an nih ang ang hian chei mawi ila, museum leh library leh science thil pawimawh entir nan te. A luh man awm zêl se la, gate luhna aṭangin sawrkarin sum a la lût ang a, maintenance-ah hmang zel se la! Sawrkarin sum seng vaka chei a tum chuan sum hek ni mai lovin a nawmna a tibo zo vek ang. Contract inpek leh sum siam tum nan chuan i hmang tawh lul lo ang u. Mizorama hmun âwl ṭha neih chhun pakhat High School Field pawh kan tihchhiat vek tawh hi!

Sawrkar hian mi thiam leh remhria a ngah em em a, chung mite chuan mawi, nuam leh ṭha mipui tan ‘Hringdup hmun’ siam mai teh se. A hrilhtu tur erawh ram hruaitute in ni chiang! Ven ṭhat a va ngai dawn em! Mizote hi ṭhalai tam berte leh puitlingte pawh hmun tibawlhhlawh leh tihchhiat hreh miah lo kan tam si. Mizoram hi kan tâ, mipuite tâ, ṭhangthar lo awm zel tur te tâ, a hming chauh ni lova chhenfâkawm tak leh zahpuiawm lovin i siam teh ang.

Kan sawrkar hnênah hian mipuiin ngaihngam takin kan hlân dâwn che u a ni a, in tih ṭhat leh ṭhat lovah thui tak a innghat dâwn. Mipui hian kan rilru puthmang (morality) hi i siamṭha ang u. Mipui mamawh ber 'moral rearmament' rilru siamṭhatna, khawtlang, YMA leh kohhranahte i sawi ngun ang u.

Assam Rifles-te khan hnawksakna chin nei mah se, lung an tilêng dawn a ni. Kha leh chen hmun thianghlima lo chhuahtute kha Aizawl thâwk lâkna–oxygen min siamsaktute an ni si a.

- Vanhmingliana (Taua), Dawrpui