Written by
Ramtluanga Ralte

Thlalera vak ka lo nih hi – Zosapthara

Rev. Edwin Rowlands (Zosapthara) hi David Rowlands leh E.E. Anne te fa niin March ni 15, 1867 khan Wales hmar lam, Abergele biala Pensarn khuaah a lo piang a. A naupan lai atanga lehkhathiam thei tak leh nungchangtha tak niin, a sikul kal lai pawhin nungchangtha lawmman dawng thei khawpa naupang fel a ni. A nau John Rowlands nen an inkawmngaih em em a, an puitlin thlenga pindan pakhata mu thin niin an sawi. Zosapthara hi Pa inkhaithli thlerh thlawrh, hmel fel vah mai, aw thum tak nei leh zai thiam tak a ni.

Lushai Hills Missionary ni tura an nemngheh (The Mewport Assembly 1898) hnu ah Liverpool atangin Rev. Gerlan Williams leh Rev. P. Jones te nen an lokal ho a. Tuifinriata Mizoram lam pana a lo kal lai hian a nau John Rowlands thih thu a hria a(Zosapthara leh a nau hi an pa boral hnuin Pathian kohna chhangin, missionary turin an inpe ve ve a, Zosapthara nu hian an unau hian ni khat thil thuah Zosapthara Mizoram kal tur leh a nau John Rowlands America lama missionary-a kal tur chu khawhar takin mittui nen a vai liam dun a ni, John Rowlands ten Tuifinriata harsatna an tawh dan leh midang nun a chhan himsak dan hi chanchin ngaihnawm tak a awm), a nu pawhin kirleh mai tura a chahna thu a dawng bawk a. Mumbai a lo thlen hian kirleh tur nge Mizoram lama kal zel tur tih chu ni sawm lai a inngaihtuah nghe nghe a ni. A nu kohna aiin Pathian kohna chu pawimawh zawkin a hria a. Mizoram lam pan turin thuthlukna a siam a ni. Zosapthara hi a nu hian a ngaihtuah em em a, Mizoram lama lo awm tawh sa David Evan Jones (Zosaphluia) chu a lo bia a, a nu ngenna ang chuan Zosaphluia chuan Kolkata-ah Zosapthara hi a lo hmuak a ni.

December ni 31, 1898 (4:30 Pm)-ah Aizawl alo thleng a. Mi inzir mi leh tawng thiam chak tak a ni a, nitin Mizo tawng thumal 50 a thiam ziah thei a, thla thum chhung lekin Mizo tawngin thu a sawi thei nghal a ni. Rev. F.W. Savidge(Sap Upa) leh Rev. J.H.Lorrain(Pu Buanga) ten Mizo A AW B an lo siam chu a lamrik dan te siam remin a siam tha bawk. Mizote hmasawnna tur nasa takin a ngaihtuah thin a, thu leh hla lamah pawh a thawhhlawk hle nghe nghe a ni. Hla phuah leh lehlin 103 lai a nei a, Kristian Hla Bu ah hian a kutchhuak hla 78 chuang zet a awm bawk. Kum 1907 August ni 12 khan ni khat thil thuah hla 7 a letling niin B. Lalthangliana chuan a sawi. Pu Buanga leh Sap Upa pawhin an dah sang hle a. Hla harsa leh tha zual bika an ngaihte chu “Zosapthara lehlin’ atan an khek a, letling turin an tur thin a ni.

Mizo hnam mizia leh chin dan, nunphung te a zahthiam em em a. Zawlbukah te a riak a, mi ina a thlenin an ei ang an rualin a ei ve mai thei a. Chhuatah mut a ngaihin mizo takin a awm thei zel hi miten an nel chhan pakhat a ni. Bawi atanga atlan chhuah te leh a Sikul naupang thenkhat a chawm thin a, a sikul naupang chawmte zinga pakhat Thangkungi chu nau lawm taka lawmin a pawm vel thin a ni awm e. Thangkungi hi Suakbuanga leh Lianngaii fa 8 zinga mi niin kum 1890 vel khan Aizawlah a piang a, Zemabawka sei lian a ni a. Kum 9 vel mi lek a nih laiin Zosapthara hian Mizoram a lo thleng tihna a ni a. Zosapthara thuhril chuan Thankungi pa nen inhmelhriatin an innel hle a. A fanu Thankungi pawh Zosapthara enkawlna hnuaiah Zosapte chawmin Hostelah a awm a. Thankungi hi nula hmeltha tak, mizo nulaah chuan sang pawl tak, hmel ngaihno bei tak niin, hawlh-lar pawl tak leh inringtawk tak a ni awm e. Khasi ram harhna (1906 March) Mairang Assembly khan Mizo aiawha inkhawmpui palai mi 10 an ruat zingah a tel ve bawk.

Chutia a sikul naupang Thangkungi a chhawnchhaih vel thin chu a thawhpuiten hrethiam lovin, hekna te a hmu a. Kum 1907-ah Liverpool Mission Board Director-ten an rawn ko a, Mizorama a rawngbawlna chu a chawlhsan rih ta a ni. Sap ramah chhuk thlain Mission Board thu nghakin thla thum a zuk awm a. Kum 1908-a a lo chhuah leh hnuin a rawngbawlna tihtawpsak a nih thu hrilhna lehkha a dawng ta a ni. A hektute pawh an inchhir hle hlawm a, “Zoramah lokir leh sela chuan, a hmaah ngei thuphachawi an duh” tiin V.Hawla chuan a sawi a. Upa Thanga phei chuan “Sual nei lo, mi thiam kan lo mantir a ni” a ti e an ti. “Sap rilru sanzia kan hriat phak loh vang chauh ani, a pawi hle mai” ti an awm bawk. Upa Chalhnuna leh Upa Chawngziaka te chuan “Tunlai rilru lehngaihtuahna ang hi kan mi hmasate khan lo pu se zawng, Pu Zosapthara kha khati taka mualpho kha chuan an awm lovang” an ti hial a ni. Rev J.M. Lyoid-a meuh pawhin, “Han inban burna em tur chuan Zosapthara khan engmah a ti lo tih kum za chhunga khami hun chhuanawm ber lai kha han thlir kir hian a chiang thawkhat hle... Mizoram tan channa rapthlak tak a ni” tiin a ziak a. Pu Lyoid khan “Zosapthara aia Missionary ngaihsanawm hi mi dang ka hre chuang lo” a ti hial a ni.

Chutia Mizoram Wales Mission Field-a a thawh chhunzawm theih tak lohah chuan, Mizoram chhim lama a thiante pahnih Sap Upa leh Pu Buanga te a va bel a; Mahse, anni nen thawhho alo remchan loh avangin Tlabung lamah a chhuk a, Rangamati-ah kal Zelin Silchar-ah, chuta tangin Lakhimpur-ah a lo kual chhuak a. Mizoten Saptlangvala kan tih mai Watkin R. Roberts puihnain Thado-Kuki Pioneer Mission hnuaiah a thawk leh ta a ni(1920 August). Sap rama nuamsa thei khan Mizoram leh a chhehvel ramah hrehawm tinreng a rawn tuar a. Mizoram a chhuahsan hnu pawh hian Mizoram chhehvelah rawngbawlin a vakvai nasa hle a ni.

July ni 20, 1923(Zirtawp) zing dar 7:30 a ni a, Tawngkolong khua atangin Zosapthara chu Tirhkoh pahnih Patlaia leh Kuaichika te nen Serkawr panin an chhuak a, Tirhkoh pahnih te hian a hnungah an rawn zui zel emaw a tih laiin ram palailengah an inhlauh ta daih mai a. Zosapthara chu amah a kal zelin nakinah chuan kawng pengthuam pakhat a lo awm a, pakhatin Serkawr lam a chhun a, pakhatin Lawngban a pawh ve thung a. Kawng pengthuam a rin zawk chu a zawh a, eng emaw chen a thiante a nghah hnu chuan an rawn lang ve thei ta si lo a, chuta tang chuan let lehin kawng pakhat zawk chu a’n zawh leh a; mahse khua a hlat a rin avangin a kir leh a, a kalna hmasa zawk kawng kha va zawh lehin thlam ram pakhat hi a hmu a, tahchuan a chawl ta a. Inhrukna-puan pakhat a ken chu a thiante hmuh atan thlam kawta mau lerah a tar a. Ruahpui vanawn nasa taka rawn surin khua a thim zui nghal bawk a. Hemi zan a hman dan Zosapthara’n a Diary-a a ziah danin, ‘..thosi leh vaihmite seh vangin ka inhiat zankhua a ni ber. Lung ka lukham a, muthilh chakin a changin ka zangthal a, a chang leh ka thu a, a chang leh ka tawm thul. Zing khawvar ka nghahhlelna em em chu ka beisei aia hmain a lo thleng ta hlauh mai!’ tiin a ziak a ni.

A tuk, July ni 21 khua a lo var chuan thlam tlaitlana maite lo rah chu bel kehthem lo awmah chuan chhumin chi tel lovin chaw ah a ring a. Zosapthara hian a bo champhaphak apiang hian maite pum chum chi tel lo chu chaw ah ringin a tawngtai tlaivar thin a ni, an ti

Zosapthara tirhkoh hruai pahnihte chuan engemaw ti tiin khua ah an lut hram a, khua ami Kristian thenkhat te punin a tuk zingah an zuk zawng a. An zuk hmuh chuan he hla ’Thlalera vak ka lo nih hi’ (KHB 314) tih hi lui kamah lo chawlin a lo phuah mek a. Rev. P.D. Sena sawi dan chuan, “An han tawngtai te te a, chumi zawhah a hla phuah chu a sa ta a.

Thlalera vak ka lo nih hi,

Ding leh vei bo tawnin;

Ka Pa in a lo hnai a ni,

Tiin ka beisei thin.

A Changin ding lam ka peng ang,

A chang pawh vei laman;

Tichuan, pen zelin min kai la,

Paradis ram thleng chuan.

tih lai a han sak thlen meuh chuan, a Tirhkoh hruaite rilru chu a khawih em em avangin an tap zawih zawih mai a ni,” a ti hial.

Zosapthara’n a Diary-a a ziah dan lo tarlang ve leh ila:

Inrinni, July 21, 1923 :

Zing dar 5 vêlah thlâm aṭangin ka chhuaka. Nimin tlaia ka kîrna lui kaiah bawk ka kîr leh a. Min zawngtute lokal beiseiin chutah chuan ka nghak a, darkar hnih chhûng zet ka mu a.

Zânah chuan ka zinpuite pawh an lo chi-ai ve hle a lo ni a. Khaw pakhat an han thleng a, chutah chuan ka lo awm an ring a. Min hmuh tak si loh avangin chuta ṭanga mel 7/8 vela hlâ, kristian awmna khua panin an thawk chhuak leh a. Chutah chuan le, nihliap pawh far tlang khawpa tam ruahpui vanâwnin a nang a. A thim em em a, an nawhalh bâwk chu an khawnvartui ken chuan a chiah a, an meitalh ken chu hmangin khawnvar chu an chhi thei hram a. Ṭhenkhat mut tawh hnuah khua an thleng a.

A tûk varṭianah min zawng turin an lo thawk leh ta a ni. Ka thawmhnaw phurtu, an khaw lama haw lehte leh min zawng tura kalte an lo thlen chuan lui kamah ka lo awm a. Min rawn au a, ka chhâng a. Pakhat chuan, "A va han lawmawm em! a ti a. "Kei pawh ka lawm ngawt asin, ka lawm takzet a ni," ka ti a. Pakhat chuan a iptea chawfun a pai chu a kawk zauh a. Kei chuan thigpui ka chak ber zawk a. Khua aṭanga min zawng tura chhuak ve mi pahnih chu an han au a, an lo thleng ve thuai a. Anni chuan thingpui leh biskut ram chi (crackers) an rawn keng a, a va han tui tak em!....

Chuta tangin Kaisih(Kiasie) khua chu mel 5 vel chho deuh hlir, khaw thlen dawn phei chu kikawi tak a ni a, an han thleng chu an lo lawm hle a. Kristianho, puitling leh naupang rualte chuan an rawn chibai hlawm a, an eitur neih ang ang te an rawn pe a. Tichuan July ni 24, 1923-ah Serkawr an lut ta a ni.

Rev. C. Lianhmingthanga, Administrative Secretary, Synod Office, Lunglei chu chhimtawp lama Presbyterian kohhranho tlawhin a zin a. Hetia chhimtawp lam kohhran tlawha a zin lai hian sap tlangval, Edwin Rowlands (Zosapthara) bona ram tlawh chu a rilruk ta a. Mi zawt chawpin Zosapthara bona ram New Kaisih chu a pan ta a. A hawi ruai a, Chanchin Tha avanga ril tam dang chara maite ringawt ringa sap tlangval meuh han vakvai tur chu a mitthlaah chiang takin a lo lang a. Zosapthara bona ram ngeiah hian a hriatrengna lung (monument) phun ngei tur a ni tih a rilrua khat liam chungin Lungleiah a haw a. A zin haw hnu ah mi thahnem ngaite nen July 7, 2003 khan Zosapthara Memorial Committee chu an din ta a.

Zosapthara monument siam tum avanga committee din a nih hma hian Aizawl lamah Zosapthara Memorial Committee hi a lo ding tawh a. Hetianga Lungleiah Administrative Secretary-ho meuha committee a han din takah chuan Aizawl lam te pawh hrilhin hma lakho dan te pawh sawi a ni a. Sum lamah pawh a theih ang anga tanho a ni. Mimal leh kohhran hote hnen atangin Zosapthara monument siamna atan hian sum thahnem tak hmuh a ni bawk. Zosapthara monument siam rawttu ber, Rev. C. Lianhmingthanga chu Aizawl lamah a pêm hnuin Lunglei lama Administrative Secretary awm thar Rev. Lalzuithanga hovin kum 2007 atangin hma la zui lehin hetiang hian puipate an inruat a.

Chairman : Rev. Lalzuithanga

Vice Chairman : Upa P.C. Sangthuama

Secretary : Pu Vanlalzuata

Asst. Secretary : Upa Thlengliana

Treasurer : Pu R.L. Laltawnga

Heng mi te bakah hian Committee member engemaw zat leh Sub-Committee hrang hrang paruk zet na siam bawk.

Zosapthara Lung (Monument) phunna hmun hi MADC huam chhung, Phura atanga hmar chhak lam, kilometre khat leh a chanve vela hla New Kaisih khaw kawtchhuahah phun a ni a. New Kaisih hi in 74, mihring 420 vel chauh awmna, Kawlchaw kai atanga chhim lam Km 51 vela hlaa awm a ni. New Kaisih atang hian Mizorama dil hmingthang tak Palak Dil chu km 8 vel chauha hla a ni.

Lungphun hi nghet tak leh tlo tak tura duan a ni a. Feet 12 x 4 lungrem chungah feet 3 x 4-a sanga rem leh a ni a. A chhuat leh a bang kil tinah lungchang (granite) phah vek a ni a. Lungrem chuanchung kil tinah Mizo tawng, Sap tawng leh Mara tawngin thu inang ziak a ni a. Hemi chungah hian feet 6-a sangin Kraws bulthut chhun chhoh leh a ni a. Chumiah chuan Zosapthara thlalâk dah a ni. Lei, lungrem bulthut atanga Kraws ler hi feet 19 laia sang a ni. Lung phun nan hian Rs. 1,50,000 sen a ni. A phun nia ruai buatsaih nan Rs. 80,000 sen a ni bawk. Aizawl lama Zosapthara Memorial Committee hotute, media lam te Lunglei, Kaisih, Phura leh Saiha lama member engemaw zat nen programme tha tak siamin March 15, 2008-ah Lungphun hi an hawng a ni.

Lungphuna thuziak chu,

Chanchin Tha avanga min hmangaihtu chu

20th July, 1923-ah helai ramah hian bovin

‘Thlalera vâk ka lo nih hi’

Tih hla hi a phuah ta a ni.

A Chanchin Tha meichher chhit hi

A mit tawh lovang.

Serkawr atang hian Saiha, Lungpher, Cheural leh S. Vanlaiphai te tlawhin August ni 7, 1923 khan Muallianpui lut lehin September ni 5, 1923 khan Ainek Leilawn feet 400-a sei chu zawh tlangin a hmangaih Mizoram chu dam chhung atan hmu leh tawh lo turin Chin Hills a pan ta a ni.

Han let leh lawk ila Zosapthara hian engemaw ti tiin Thangkungi kha zawng chhuak lehin Lakhipur-ah Sawrkar danin an innei a, Chung lai chuan Arrakan hmar lam Paletwa bial bawrhsap Mr. Thomas chu Zosapthara thianpa a ni a, Zosapthara chu a bial lama kal turin a lo sawm a ni awm e. Tichuan, kum 1915-ah chuan rawngbawlna tur ram tha tak nei tain, ‘Mission Hill’ a vuah a. Patlaia leh Kuaichika te ho nen tirhkoh sawmhnih dawn a ruai thei a ni.

Rangoon lama a chhoh hnu hian Kemmendine Chinese High School zirtirtuah a tang a, a hlawh atangin thawktu dang Tirhkoh leh Zirtirtu pathum lai chawmin ‘Mission to Khumi (Matu)’ chu a enkawl a. Kum 1928-ah Anglican Mission pakhat, Bible Church Missionary Society (BCMS) rawn lut te kutah a hlan chhawng a ni. Zosapthara hian Khumi hnam te hawrawp(alphabet) a siamsak a, an tawng hian Thuthlung Thar a lehlin bakah hla 50 vel a siamsak bawk. Hei bakah hian Maharastra Bhil hnam te hawrawp(alphabet) bakah zirlaibu hmasa ber a siamsak bawk.

Zosapthara hi upa tawh tak a nih hnu pawhin sikul chawlh apiangin a Mission chu a tlawh thin a. Khaw tinah thu a sawi a, a zai a, a tawngtai a, damdawi a sem bawk a, tanpui ngai apiang a tanpui a. Nikhat a bial fang chu British Bawrhsap Thomas hian a lo hmu a, “Vawiin chu Missionary tak tak ka tawk,” a ti an ti. Mizote finna kailawn min rahtir tu, thu leh hla tamtak min chhawpchhuahsak tu leh hmeichhe dinhmun chawikangtu Zosapthara chu kum 72 mi niin ni 6 August 1939-ah a lei hrehawmna leh vahvaihna chawlhsan turin a Pa hnenah a lo chawl hahdam ta a ni.

Thulakna :

1. B. Lalthangliana, Zosapthara, 2000, Mizoram Publication Board, Aizawl

2. Dr. J.V. Hluna, Mizoram hmar bial Missionary-te chanchin, 2003, SBPB Aizawl

3. Among the Lushais, Herbert Anderson (Translated by Rev. Dr. Raltawnga, 2016, Baptist Publication Board, Serkawn)

4. Zoram Khawvel vol.5 by L. Keivawm

5. Chhim Biala Presbyterian Kohhran Chanchin by Upa F.Saithanga


~ Ramtluanga Ralte