I HUMHIM ANG U

“Leilung leh a chhunga thil awm zawng zawng hi Lalpa ta a ni a, khawvel leh a chhunga chengte nen hian.” (Sam 24:1)

Pathianin mihringte a siam hma khan leilung leh a chhunga thil awm ramsa leh nungchate leh thlai chi tinrengte a siam hmasa vek a. A enkawltu atan leh an awm dan tur ang taka an awm theihna atan humhimtu tur mihringte a siam a. Thilsiam zawng zawngte chuan tun thlengin Pathian remruat dan an la zawm vek a; keini mihringte, Pathian anpuia a siamte ber hian Pathian min siam chhan hi kan tihlawhtling ve lo ni berin a lang. Laiking ni lum ai mai mai pawh patlingin kalsan thei lova vawm duh hnam kan ni a, chuvangin, he thu ngaithlatu zawng zawngte thinlung thar nena ngaithla turin ka han ngen hmasa duh che u a ni.

Scientist Michael Pollan chuan ngun taka a zir hnuah, “Mihring taksa hi timûr (cell) tam tak inzawm khawm a nih ang chiah hian, thlaite (plants) pawh hian cell (neuron) tam tak inthlung khawm a ni a, hriatna (plant neurobiology) leh finnate pawh an nei ve a ni,” a ti a. Finna an neihzia hetiang hian a sawi a, “Rannung anmahni ei tuma a hnaha an lo lawn veleh thlai chuan an lo hre vat a, um bo nan an rim huat zawng tak an chhuahtir ṭhin. Entir nan, hlonuar hi khawih veleh thi tawh ang maiin a thlep vek ṭhin a; kângṭhai leh thakpui pawh hi miin an khawih veleh tûr tichhuakin mi an kâng ṭhin a; uithinthang hi miin an khawih veleh a rim chhe tak a chhuah ṭhin,” a ti. German mi Prof. Gustan Teacher pawhin kum 1848 daih tawh khan, “Thlaite hi hrisel leh ṭhang ṭha viau tur chuan chaw, tui leh ni êng bakah mamawh dang an la nei a, chu chu hmangaihna leh duatna ṭawngkam a ni. A chhan chu, hlima lungngai ve thei an nih vang a ni,” a ti bawk.

Ramsa leh ramngawte hi Pathianin mihringte mal a sawmna a lo ni reng mai a. A thu an awih lohna avangin hremna a pek ṭhin dan Bible hmun hrang hrangah hetiang hian kan hmu a ni. Pathianin Aigupta a hrem khan tuipui leh luite an kang châra , an rimchhia a. Thil chinte an ro a (Is.19:6-7). Assuria ram ngaw ṭhin kha naupang pawhin an chhiar tham leka tlem an lo ni a (Is.10:19). Israel hovin ram ngaw pui an fan chhuah zawh loh chu ram dang lal Nebukanezara’n a rawn ṭhiat vek a (Jer.46:23). Chhim lam ngawpuiah mei a chhêm a, thing hring leh thing ro alh hluah chu a rêm lo va, mei chhuahtu chu Pathian a ni tih an hmuh nan (Ez. 20:46-48) tihte kan chhiar ṭhin kha. Hei hian thu tam tak min zirtirin Pathian mite hian a thu kan zawm a ṭulzia min zirtir mawlh rawh se.

Kan ram, kan khua kan tih hi Lalpa ta vek a ni a, kan chuktuah huan, kan leipui, kan lo te hi Pathian ta enkawlin i enkawl ṭha ang u khai. Mihringte a enkawl ang bawk hian a neitu Lalpa hian a enkawl ang a, a ngai pawimawh ve ang tih hi kan lo ngaihtuah ngai lo maithei a. Heti zawng hian thilsiam zawng zawngte hi rilru thar nen i thlir ṭhin teh ang u.

Israel-te’n râl an do nasat em em lai khan Pathianin an hnenah, “Lâk tuma in beih khua chu rei tak in hual pawhin, a chhunga thingte chu hreipuiin in kut tur a ni lo va…” (Deut. 20:19) a ti a. Châng dangah pawh, “Thing rah zâr chu in thlâk mai mai tur a ni lo,” a ti bawk. Thing kan duh leh kan kit a, kan duh leh a zâr kan thlâk mai mai ṭhin hi Pathianin rem a ti ang em? Thilsiamte hian Pathian fate’n anmahni kan ngaihsak hun hi an nghâkhlel ve ngei ang le. Kan lui tuite a kâmin a tlêm sawt ta hle mai a; tuihnate a tlêm tawh a, dil pawh tam tak a bo tawh bawk. Thing chi hrang hrangte leh a chêng ṭhin ramsa leh sava tinrêngte nen, ram ngaw dur pui kha an bo zo ta. Chuvangin, thilsiam zawng zawngte chuan beisei em emin Pathian fate lo lanna chu an nghakhlel dawn hle a, Pathian fate chêt a hun ta a ni.

Environment humhalhna atana ṭha ber tur tlem han sawi belh leh ta ila.

1. Safety Reserve

Mizoram buai hma ang khan khaw tinin dai vêlah safety reserve neih leh vek ni se. Hei hian carbondioxide hîp raltu a siam ang a, mihring mamawh oxygen ṭha pe chhuaktu a ni bawk ang. Khawtlang tan hriselna a ni dawn bawk si a, ramsa tenau tê tê leh nungchâte nen kan inhnaih thar leh bawk ang. Tichuan, tun hma angin ramsate chunga kutthlâk mai mai chingte awm tawh lo bawk ila, ram nuam kan siam thar leh thei ang.

2. Ramngaw reserve nan

Leileta siam theih zawng zawng tlâng ram leh phai leiletah siam a, buh chinna leiletah siam ni se. Thing phun aiin a awm sa khawih chhe lova humhalh lam uar zawk bawk ila, ramngaw kan siam thar leh thuai thei ang. Ramngawah hian ram thei tui tak tak a tam a, hrui zâm chi leh thing lam te, mihring ei chi leh ramsa leh nungchate ei chi tam tak kan siam thar leh thei bawk ang.

Kan ram thei tam tak hi mi ram leh India ram hmun danga awm ve lote an ni hlawm a. Theituia siam chi te, thei ṭína siam chi te, a nih ang anga ei mai chite an ni. Sava leh ramsa ten an tlan duh em emte an ni hlawm a. Chung chu mi rama awm ni se, kan awh em em turte an ni hlawm a ni. Hetiang thei tui tak tak tamna ram humhalh nachang hre lova kan awm reng hi sorkar thiam loh nge, mipui lam kan thiam lo zawk tih hi inenfiah a hun ta hle.

Naubânte lah thingkung zawng zawngah a awm ṭhin emaw tih mai tur khawpa tam ṭhin kha, ramhnuaiah hmuh tur mumal a awm ta lo. A rûkin Burma ramah an phur liam ruih ruih mai. Ram hnim hlu tak anchiri leh anpangṭhuamte leh a dangte pawh an phur liam zo tawh. Sakei an rêm tawh a, tunah chawkê an thiar leh mek a nih hi. Heng kan ram rûn chhiata awm mekah hian tu nge mawh phur lian ber ang?

3. Herbal medicine (ramhmul damdawi)

Mizoram ramngaw hnimah hian Mizopain a hriat theih chinah pawh damdawia hman theih chi hi ramhnuai zawng zawng zahve aia tam mah a awm a. Mithiamte chuan uluk takin han zir chiang se la, ramhnuaia thing zawng zawng deuhthaw hi herbal medicine atana ṭha tih an hmu chhuak ngei ang. Hmanlai pasalṭha ramchhuakte pawh kha intihpem palha thi danna te, intihharh (conscious) maina te, malaria leh khawsikpui damdawi te, phûngzâwl leh kaih damdawi te, hritlang damdawi te, pum na phut leh natna dang dang damdawite an lo hre thlih thliah a. Heng thing leh hnimte hi kan lo ti rêm zo mai ang tih a hlauhawm em em a ni. A tirêm thei chi hrang hrang, ram kâng leh adt. laka ven hi kan tih mâkmawh a ni a. Ram kâng hi hnim ṭhenkhatte chuan an huat em avangin an rêm phah ṭhin a ni.

4. Road reserve

British hun lai ang khan lamlian kam tawn tawn hi meter 100 vel reserve leh vek ni se, hmanrua atan pawh lâk phal loh tawp ni se la. Kawng siam nan leh meihawl rawh nan te, thing tuah atante lak phal loh ni bawk se. Tin, alkatra chhuan nan pawh hian electric emaw, lungalhthei emaw hman dan awm thei se la, kawng kam thingte kan humhalh thei ang. Kawng kam thing tam zawk hi a phûl zo tawh a, siamṭha tura ṭan lak vat vat a ngai tawh a ni. Sorkar pawh hian a tak thleng pha chinah hian hma la se a ṭha hle. Tichuan, motor pawh daihlimah a tlan tawh ang a, mihring hrisel nan a ṭhain a hahdam bawk dawn a ni. Lamlian kam tawn tawnah hian thingkhâ te, vang te, thei te a ṭiak duh hle a; hei hi zuah leh humhalh mai tur a ni. Hetianga kan tih chuan kum 5-10 velah chuan kawng kam ngaw ṭha tak kan nei mai dawn a ni.

5. Ramsa leh nungcha te

Ramsa leh nungcha hrang hrangte hian hlut dan hrang hrang an nei vek a. Kan buh leh bâl ei chhetu sanghal leh zâwngte vêngtu atan sakei a pawimawh a, sazu leh bui vêng turin sanghar leh rûlte an pawimawh bawk. Buh ei chhetu ramar te, vasuih leh pît vêng turin mû te, chhimbuk te, muvanlai te an pawimawh bawk. Pathianin Mizoram humhalh dan tur kawng dang dang a buatsaih a. Malaria laka min veng turin thosi man thiam em em bâk te, chungû te a siam leh zel a. An hnathawh pawimawh takte ngaihtuah lêk lo hian ramngaw leh changêlte kan suat rêm a. Bâkin tawmna tur an nei lo va, bâk a rêm avangin malaria pai thei thosi a lo pung ta a ni. Rûl kan thah rêm avang leh ram kâng vanga an thih bawk avangin bui eitu an awm lo va, serthlum, zawngṭah, limbu te an ker hlum zo va. Thloh leh thehlei kan thah rêm avangin thing ngêt eitu an awm lo va, zawngṭah, serthlum leh thing dangin an thih phah mek a ni. Inngaihtuah chian a hun ta.

Bangladesh aṭanga ramsa leh savate rah tlân rawn kal ṭhin luhna ber lah chu sorkar lamin ramri an hung vek bawk si a. Ram ril an sâm fai a, electric an chhi êng bawk a, ramsate tan kal ngamna chi a ni tawh lo. Chuvangin, a awm sate duat taka kan enkawl loh chuan a rêm ngei dawn a ni tih kan hre ṭheuh awm e.

“Thilsiam zawng zawngte chuan beisei em emin Pathian fate lo lanna chu an nghâkhlel hle si a,” (Rom 8:19). Ramsa leh savate hian kan lan hun an nghâkhlel hle a lo nih chu! An tan engtikah nge kan lan ang le?

6. Tuihna siam dan

Mizoram hmun hrang hrangah hian tuihna a kang sâwt hle mai a, luipui pawh a kang chat zel tawh mai. Tuihna siam thar leh hna kan thawh thuai thuai a ngai tih kan hmu awm e. Mizoram hi thlalêr ram rova kan siam hma hian tuihna siam turin ṭan i han la teh ang u. Tuihna awm ṭhinna hnârah a kawr tan zawngin ft thum (3)-a thûk, ft thum (3)-a zauvin leil laih khuar phei ruah tur a ni a; a thui zawng hi chu a thui thei ang ber ni se la, ft khat leh a chanve (1’6”)-a sang lung vawm luh phei vek tur a ni. A chhak lamah changêl leh thing hnah tla kawlh lo chi chin khah chûk tur a ni bawk. Fûrah khuar chhungah chirhdûm a lo insiam ang a, a thlangah tui a lo pût huau huau tawh mai dawn a ni. Thil nung tawh phawt chuan tui hi kan mamawh vek a, tuihna siam pun hi a pawimawh em em a ni.

Heng thu tlemtê ka han tarlan aṭang hian ramngaw leh nungchate hi kan nunna atana pawimawh tak a ni tih hria a, Pathian duh zawng ti turin i humhim ang u.