Written by
- Dr. Mahminga Sailo
Waggin' Tails, Bawngkawn

Ui á hri vanga buaina hi!

Natna hlauhawm, inven theih

Ui a hri hi kan hriat angin mihring natna vei theih tam tak zinga hlauhawm tak, a kai tawhte enkawl dam theih lohva ngaih hial a ni a, mahse, hridanna hmanga ven theih a ni hi he natna laka mihringte mawhphurhna sanzia tilangtu a ni awm e. Ui a hri chungchang vantlang titia kan hriat tam zawk a dik laiin, thu dik karah belhchian dawl lo erawh a tel ve ṭhin. Kan hriat angin, tun hnaiah Lamka, Manipur veng ṭhenkhatah ui a hri a darh chiam mai a, a pawi tak zet a ni. Natna ṭihbaiawm tak ni mah se, ṭul lova rálkhêl vak emaw, awmze nei lo thlenga buai phîli theih a nih avangin ui a hri chungchang hi kan inhrilh nawn fo a ngai awm e.

Engtia inkai chhawn maw?

Mihringin ui a hri an kai za zela 99 hi ui a hri veiin a seh hliam aṭanga kai chhawn a ni a. Ui bakah zawhte, sakawr, sabengtung, bawng leh lawi bakah, ramsa–sihal, chinghnia leh sa hring ei chi ramsa ṭhenkhat aṭanga kai chhâwn theih a ni bawk.

Ran talh ṭhinte’n ui a hri vei, hre lova an talhin an thluak leh natna hrik bu khuarna taksa pêng aṭangin natna kai chhâwn theih a ni bawk a. Chutih rualin, bawnghnute aṭang te, sa chhum hmin ei aṭangin ui a hri erawh kai chhâwn a ni lo thung. Ama’rawhchu, ui a hri vei nia rinhlelh sa erawh ei tura sawngbawl luih hram loh a ṭha ber.

Natna hrikte hi a vei lai chil bâwmahte awm hmun khuarin, an sehna hmuamhmaah an chil kaltlangin mihringin an kai chhawng ber ṭhin. Tin, ui a hri vei laiin hliam emaw, vun pilh emaw a liah aṭanga kai chhawn theih a ni bawk. Hei erawh kan hriat a ṭha: mihring leh mihring kara natna inkai chhawn erawh a la awm lova tarlan a ni. Chutih rualin, ui a hri vei enkawltute’n damlo chil kai theih palh lakah erawh inven fimkhur a ṭha.

Engtin nge a lan chhuah?

Kan hriat fo tawh angin, ran bikah chuan ui a hri vei lan chhuah dan langsar zualte chu–chhaih buaitu pawh awm chuang lova remchang apiang seh mai te, ûm leh chhaih bik pawh nei chuang lova tlan chiam te, bauh/hrâm dan pangngai lova aw thlêr pâwr chhuaite bakah, kam sir vela chil hnâng uai duah duahte a ni tlangpui.

Mihringa a lan chhuah dan erawh chu–ui seh hliamna bâwr vel a thak em em a, khawsik leh lu nâ te, tui in an harsatin an hlau ngawih ngawih a, khaw eng leh thâwm rîva an ngaitheilo va, thinur hmel takin an rûm fo va, an za cheng ṭhin. An nat rei hnu phei chuan tui an hmuh ringawt pawn hrawk bawr vela tihrâwl a inpawt mar nasa ṭhin a, hmuh an hrehawm ṭhin hle tiin he natna zira hmu tawhte’n an tarlang.

Uiin mi a sehin, eng nge tih hmasak ber tur?

A rang thei ang berin tui thianghlim leh sahbawn nen minute 5–15 chhung tal hliam kha sil fai tur a ni a. Sahbawn a awm remchang lo a nih pawhin tui nen ringawt pawh uluk taka sil fai hi ui seh hliam enkawlna hmasa ber, ṭangkai leh tlawm ber a ni.

Hliam sil fai hnuah iodine (Betadine, Povidine) hmangin a hmuamhma hrûk ngei tur a ni a; a rang thei ang bera hospital hnai ber pan vatin, doctor-te thurawn anga inenkawl thuai a himin a finthlak ber.

Ni 10 chhung enthlak?

Ui seh zawng zawng ui a hri vang ni lo mah se, uiin mi a sehin ni 10 chhung tal enthlak tur tih a ni ṭhin. Hei hi ni 10 chhunga ui kha a tur ni lovin, ui a hri vei avanga mi a seh tawh chuan, a seh aṭanga ni 10 chhungin a sehtu ui kha hri vanga thi ngei tur a nih vang zawk a ni. WHO chuan hemi zûlzui hian ui seh hnua hri danna (post exposure vaccine) lak pawh ni 10 chhunga a sehtu a hrisel pangngai chuan hri danna vawi thum lak a tâwk niin a tarlang.

Invenna

Ui a hri venna hi ran chenpui (ui leh zawhte) tan leh mihring tana hman tur a awm a, a siamtu company azirin a hming leh a man inang lo; mahse, pek dan erawh a inang tlangpui. Ui leh zawhte tan, sorkar vety hospital/dispensary bakah private clinic/hospital hrang hrangah hri danna lak tur a awm a. Vety doctor-te thurawn ang zela hri danna pek hi ran vulhtute mawhphurhna a ni.

Ui leh zawhte tan bik, an pian aṭanga thla thum (ni 85-90) an tlinin hri danna pek ṭan a ni ṭhin a. Damdawi siamtu company azirin a danglam zauh thei bawk. India ram, ui a hri vei tamnaah hian kum tina hri danna pek hi ṭha leh him bera ngaih a ni.

Ui/zawhtein mihring emaw, ran emaw an sehin, hri danna la ngai lo leh hri danna an lak dan hriat chian loh a nih chuan, seh hliam hnua hri danna (post bite vaccination) pek dan a inang tlangpui a; damdawi lama thiamna neite râwn vat a him ber fo.

Tin, ui a hri hi natna hlauhawm a nih angin, seh hliam hnua hri danna lak hi nau pai lai tan pawha lak theih, naupai laia harsatna thleng thei–nauchhiat, naute piansual emaw, thla kim lova nau hrin leh a dangte thlen lo tura duan a ni.

Eng pawh ni se, kan ṭhenawm ram maia ui a hri darh hi a vanduaithlak a, chutih rualin, invên theih a nih angin hri danna lak mai hi kan him tlanna tur a ni.

- Dr. Mahminga Sailo, Waggin' Tails, Bawngkawn