Daidanna bang phên aṭangin a inunau theih a, a inhmangaih theih a ni

Kan tunlai boruak zet zawng, hawina lam a piangah chanchin ṭha aiin thil hmuh hahthlak leh hriat hahdam lo tak hlir maiin min tuam vel a ni ber a. Khawvel tukverh zau zawk dah kher pawh ngai loin he kan ram zîmtêah pawh hian ‘A mak mang e aw’ kan tih sên loh khawp thil thleng duhawm lo hian ni tin min dêng dawt dawt reng mai a nih hi maw. A ni lah tak a, khawvel thiamnate hian a vâwrtâwp a thleng tawh hial lo'ng maw tih tur khawpin kan inthlun zawmna khâwlte a ṭha tawh a, hriat phâk loh tur khawpa kilkhâwr rêng rêng a awm tawh lo. Khawilai emaw hmun pakhata thil thleng chuan minute rei lo têah ram a dêng chhuak nghal zung zung a, tun hnaiah pawh hâwng 440 chanchinin Mizoram a fan vel a, mobile phone nei ve îk, social media tukverha dâk ve ṭhinte chuan a hmei a pâin kan chuk luih luih a nih hi maw?

Heng zawng zawng hi eng nge a chhan ni ta ang? A chhan leh a vâng kan puh tlûk duh zawng a inang lo hlawm viau ta ve ang. Ka thlirna tlâng aṭanga bengsika ka ngaihtuah hian, vawiin nîa heti tak maia ruihhlo number 4 (heroin)-in kan ram a tibuai ta mai hi in hmangaih tak tak si lo va ‘Unau kan ni e’ kan tihnain a hrin chhuah ni hian ka hre ve tlat a. Mizote hi Mizoram chhungah chauh kan awm lo va, chu'ng hmun hrang hranga tla darhte chu inzawm khawm leh theih kan inbeisei a, kan la inzawm khawm leh dawn a ni tih thu hlâ tuipui tak tak pawh kan panlai aṭang khan an awm tawh ṭhin a. Mahse, vawiin thleng hian an beisei ang chu a la thleng lo a, thil thleng thei pawh a ni ngût ang emaw? A bikin kan kawmchhak Myanmar rama cheng Zo fate nen phei chuan unau kan ni e tiin ṭawngkam kan thlah zen hlawm a. A ni e, unau thlah khat, pipû thuhmun chu kan ni ngei e. Mahse, kan thinlung hian Mizorama awm khawm vek hi a duh tak tak em, tih kan inzawh a ngai.

Myanmar lama kan unaute nen hian min daidangtu ramri hi kilometre 516 emaw laia thui kan nei a, kan ṭhenawm state-te nena chhiar tel phei chuan India nena an ramri hi kilometre 1,600 chuang lai a ni awm asin. India sawrkar laipui chuan kan inrîna hi hung a duh ṭhin a, nimahsela, hung a nih chuan kan unaute nen kan inunauna a chat dawn niin kan ngai tlat a, ṭhen hran kan ni dawn nia ngaiin hun liam tawhahte leh vawiin thlengin hung duh loin Mizoram sawrkar hi a ṭang tlat a. Kan hriat angin Myanmar chu rambuai a ni a, kan inkâr ramri hung loh na na nâ chu unaute tih hming púin Mizoram chu an rawn bêl ta hum hum rêng a. Tun thlenga Mizorama rawn lûtte hi mi 40,000 ṭha zên zâwn an nih thu Chief Minister-in Assembly House-ah a sawi a, Mizoram population aṭanga chhût chuan râltlân hi kawl hnem tak kan ni.

Heng raltlânte duat taka kan lo lawm luh avang hian dân kan bawhchhia a ni tih reng reng kan ngaihtuah lo a, heng Myanmar aṭanga rawn lûtte hi India sawrkar hian a nihna takah chuan refugee angin a recognise lo a ni tih kan hriat a ṭha khawp mai. Nimahsela, Mizoram mipui ngeiin ‘Kan unaute an ni e’ kan tih tlat avangin humanitarian ground aṭanga kan inkhawngeihna hi Central hian an hria a. ‘Unau kan ni e’ an tia lawm, chuvangin unau an nihna hawlh ṭhen ringawt pawh a dik lo e, tiin min enliam ni hian a ngaih theih a. A nihna dik takah chuan illegal immigrant (dân lova rawn lut) an ni a, Ṭiau lui an rawn pelh hian dân an bawhchhia a, thawn lêt (deport) tur an ni.

Khawvel hmun hrang hrangah ram a buai vanga ṭhenawm ram bêla tlânchhia an awm ṭhin a, chutiang chuan India ram bêla rawn tlân lutte hi an awm ve bawk a. Chu'ng rawn tlânchhiate zingah chuan refugee tia lo pawm chin hi India hian a nei a; chungte chu Tibetan ho, China-in a tihbuai vanga India-in a lo hum te, Sri Lanka rama Tamil hnam awm te, kum 1960 chho vela Bangladesh-in tuikhuah lian Kaptai Dam a khuahin an chenna a tihchhiat Chakma hote an ni a. A chhehvêl ram zawng zawngte aṭang hian râltlân a rawn luh ngawt theih a ni lo. A chhan chu kum 1951 kuma UN Refugee Convention-ah khan India chuan a sign ve loh vang a ni. A ram ṭhenawmte'n eng emaw buaina an neih avanga rawn tlân luh tawp hi a theih loh a, chung zingah chuan Myanmar ram hi a tel. Mizorama an rawn luh hian eng phalna mah an la lo a, document an nei hek lo. Khawi ramah emaw hna thawk turin kan zin dawn a, tourist visa emaw, hna kan thawh dawn avanga work visa kan mamawh ṭhin ang kha India-a rawn lut tur tan pawh hian a ngai ve tho va. Nimahsela, chutiang takngial pawh chu kan khawchhak lam unaute hian an nei lem lo niin a lang. Tun thlenga Mizoram a rawn lûta inbêngbelte hi illegal immigrant (dân lova rawn lut) an ni.

Keini'n kan hmangaih, tia social work/social culture hmanga kan theihtawpa kan lo ṭanpui lai hian, anni erawh chuan sumdâwnna ṭha tak a kalpui theih a ni tiin, kan inkâr ramri hung loh thui takah awlsam takin ruihhlo a rawn hlâng kai thei si a, vawiin hi kan chuang kai ta a ni. A fimkhur lo zual deuh kan police-te'n an lo rêk a ni mai a, an lo man loh hi engzat tak ni ang maw? Kan inkar ramri, unau nihna hmachhuan a hung kan phal loh hi a khawilai zâwn pawh ruihhlo tawlh nan chuan a ṭum bel ṭha tak ang vek a ni a, Mizoram tan erawh chuan thang hum a ni ta vek mai a nih hi maw? A fing zual tan phei chuan kan police check gate beitham tak relhrûksan dan hi a tam dawn mang e aw, ka ti ṭhin.

Heng Mizorama himna beiseia dan loa rawn lûtte hi an vai chuan misual an ni e, a tih ngawt theih loh, nunphung pangngai leh ṭha taka khawsa hi an awm ve ṭeuh ang tih chu a hriat theih. Chutiang chu kan dinhmun a ni a, heroin hmanga kan hmangaihna chhâng lêttu kan unau ni a kan chhiarte chuan Mizoramah dâwr an lei a, ram an lei a, in ṭha tak tak an sa a. Chûng zawng zawng pawh chu dân hnuaiah a ni lo tih kan ngaihtuah thleng lo nge, phal lo zawk ni ang aw? The Mizoram Land Revenue Act, 2013 (16)-ah hian chiang deuh maiin a lo inziak a: "Domicile of the state or domiciled in the state with reference to the state of Mizoram means any resident of the state means whose family has been residing in Mizoram prior to 26th January 1950" tiin. India chu mahnia ro inrel a lo nih a, a dân siamte hman a nih ṭan hma aṭanga Mizorama lo chêng tawhte ngei tân lo chuan ram lei emaw, hralh emaw, neih emaw a thiang lo. Tin, The Mizoram Land Revenue Rules, 2013 ṭha tak kan nei bawk.

Dân hi nei ṭha viau mah ila, a hmanna turah kan hman si loh chuan, 'Chu dân chu a va ṭha e' tihah a zo a ni mai. Mizoram Land Revenue Rules 2013-ah chuan ram lei leh hralh chungchangte chiang takin a inziak a. In hmun lo ram lei tur chuan a leitu tur chuan a hming, pian kum leh voter ID card a nei ngei tur a ni tihte a lo inziak a; hengte hi kan mithiamte hian chipchiar zawkin mipui hriatah rawn tarlang thei se a ṭha ngawt ang.

Chuvangin, heng khawchhaka kan unau, Mizoram rawn bêlte hi a nihna dik tak kan sawi dawn chuan dân anga rawn lut ni lo (illegal immigrant) an ni tih hi kan pawm a, anni pawh an inpawm a ngai. Hengah an rawn tla thla a, an duh duhin an sumdawng a, ram an lei a, tuna bazar sak meka seat ṭha ṭha pawh mi ID card hawhin Myanmar lam mite'n an chhâng deuh vek tawh an tihte hi tak tak a nih chuan ngaihthah lutuk chi a ni hauh lo ang.

Pawimawh ta bera ka hriat chu, kan ramri neih hi kan hung a ngai, dân hnuaiah kan inunau a ngai. Ramri kan hung chuan a luhna awm chhunah checking ṭha tak paltlangin kan unaute nen hian kan inkalpawh tawh ang a, chu chuan vawiina kan rûmna–ruihhlo tam tak hi a hmet mit ngeiin ka ring tlat a ni. Inzawm khawma hnam anga lian taka kan dinchhuah hi kei chuan ka ring lo va, ka beisei hek lo. Kan inhmangaih a nih pawhin daidanna bang phên aṭang pawhin thinlung chu a inzawm reng thei alawm. Sawrkar berin dân ang ni loa thil a kalpuina chhan hi ‘Unau kan ni’ tihna vanga lo piang a ni a, unau leh unau ruihhlo kan inbarh sawk sawk reng tho emaw, a zualkai sauh sauh a nih si chuan kan chunga dân lêntir a, inpin hran hi eng nge pawi chuang ang le?

Ka sawi tawh angina, vawi khata heroin hâwng 440 kha a tam viau kan ti a, kha kha chu lamlian pakhat an zawhpui chauh a la ni. Km. 500 chuang chhungah hian hâwng engzat tak ni khatah hian rawn lut ang maw? Chu chu kan inkarah daidanna bang pin kan duh lohin a rah chhuah a ni a, kan phu tâwk rih viau a ni lo'm ni? Fa kan nei a, kan fate chu room khatah kan muttir a, nimahsela, meizial zu ru ṭhinte'n a zu ve lote an lo zuktir ziah tih kan hriat hnuah room hran ṭheuh siamsakin, dân ṭha tak hnuaiah a hun loa nu leh pa hriatpuina lova inkalpawh kan phalsak loh hnuah chutianga a huhoa mei an zuk rûk chu a lo reh ta a. Room hran ṭheuh kan pêk avang chuan unau an ni ta lo tihna em ni dawn? Ni lo ve, an inunauna a bo chuang lo. Unau anga an awm khawma thil ṭha lo thleng ṭhin tihreh nan kan dah hrang mai zawk ang deuh hian, Mizoramin a ṭahpui, a rûmpui, vawiina thil thleng te, lo la thleng leh tur te, ṭhalaite thisena ruihhlo zungzâm fan darh mêk leh la zual zel thei lak ata hi dân anga thil kan tih chauhin kan hnawt ṭiau thei ang. 

- Lalbiakzuala Hmar