Written by
- R. Lalhmangaiha
Bethlehem

Rihdil leh Mizo pipute inkungkaih dan

Rihdil chanchin hi kum 15 zet kal ta khan ka lo ziak ve tawh a. February ni 27, 2025 khan Rajya Sabha MP Pu K. Vanlalvena leh a hote chuan Chinland rama Camp Victoria kan tlawh hawng lamin Rihdil hi kan tlawh leh a. Tunah chuan Burma sipai sorkar paihthlain, kan Zo hnahthlakte’n sokarna an chelh ve tawh a. Heng lai vela an minister-te’n min lo tawiawm bawk a, lawngahte chuangin ngaihtuahna a kal thui khawp mai. Ka ziak hmasa tam tak paihin ṭhenkhat ka belh nual bawk tih han sawi hmasak ka duh a ni.

Fiamthu ti tak deuha an sawi ṭhin chu, ‘Mizorama dil lian ber chu Rihdil a ni a, Burma ramah a awm’ kan ti ṭhin. Rihdil chanchin hian kan mithiam leh vengva zawkte ngaihven leh chaw tak khûkpui a hlawh lo hle a. Chinchang hre zawkte cho chhuah nan he dil hmingthang tak leh ropui zet mai, Mizo pipute nena inkungkaihna ril tak nei hi sawi a ṭul ve leh tlatin ka hria.

Rihdil hi kan pipute'n a lo pian dan chi hrang hrang an sawi a; 'Unau piang hmun thawnthu sawi pawh a dang' an tih ang deuhin, Rihdil pian dan hi chi hrang hrangin an sawi.

Sawi dan pakhatah chuan, hmanlai hian Mizoram khawthlang lam aṭangin Setumburang lianpui mai hi khawchhak lam pain a lo chho ruau ruau mai a. Tuna East Lungdar khaw bula Léng khaw ram chhungah hian ruam pakhat 'Leng rih' an tih a awm a (a hma chuan he hming hi a pu lo a ni awm e). He hmun Lengrih ruamah hian chu Setumbungrang hrawl pui mai chu châwl hahdamin a bawk ta a; a mei (tail) chu a lo tuiral a, chu mi tuiral chuan ruam kuam chu tui hlirin a rawn ti khat ta a ni awm e. A mei ringawt pawhin ruam khat a han tihkhah takah chuan, ‘Hetah chuan ka leng lo a nih hi,’ tiin a kal sawn ta a. Tichuan, tuna Rihdil kan tih hmun hi ruam zau deuh niin a bawk leh ta a, a taksa pumpui mai chu a lo tuiral ta hum hum mai a; chu a taksa tuiral chuan dil lianpui mai a rawn siam ta niin an sawi.

Thawnthu pakhatah chuan, Rih-i kha Sepuiah a chang a, tuna Leng khaw bul Lengrihah hian a châwl a, a sazu a lan theih avangin awm hlen nan chuan a duh ta lo a. Sihpui an tih, tunah pawh dil ṭha lutuk awmnaah hian a châwl leh a, chu pawh chu chawlh hlen nan duh lovin Champhai zawlah a chawl chho va, chuta ṭang chuan tuna Rihdilah hian a châwl hlen ta niin an sawi. Khatih hun lai khan Rún lui hian Rihdil hi a thîk hle a, amah aiin a hmingthang zawk dawn niin a hria a; ‘Ka mawngah i awm a, ka hawlh dawn che,’ a ti e, an ti. Tuna Leng khaw bula Lengrih hi 'Rih' a tel ve avangin Rihdil nen hian sawi zawm a hlawh tlat a, thil chîk mite chuan Lengrih leh Rihdil hi eng emaw taka inzawmna neiah an ngai a ni.

'Rih' tih awmzia hi Mizo upa chinchang hria tam tak ka zawt tawh ṭhin a; ṭhenkhat chuan thlafam min chansan tawh nghe nghe. Ṭhenkhat chuan 'Rih' tih awmzia chu 'Dil lian tak sawina ṭawngkam a ni e' an ti. Kan pipute'n khawvel ram zau zawk an daidar hma chuan lui lian tak hnâr leh luan chhuahna awm si lo hi a hming atan 'Rih' tiin an sawi bawk. 'Châm rih la, châwl rih la, lo la cheng ve rih la, lo la awm ve reng rih la, ka la khawsa ve rih teh ang' tihna nite pawhin an sawi. Rihdil hi a danglamna em em chu–fûr hâwktui a len ber lai pawhin a nu ve ngai hauh lo va, a fîm kar reng mai hi a ni.

Rihdil kaihhnawihah hian Mizorama dil lian tak pakhat Ṭamdil hi sawi kai zuai ila. Ṭamdil pian hma chuan a laiah hian anṭam kung lianpui hi a awm a, a duah hluah hluah mai a. Chu anṭam ṭawih ral tling khawm chuan chuan dil lian tak Ṭamdil a rawn siam ta niin Mizo pipute'n an sawi.

Mizo pipute chuan dil lian reng reng hian hnam dangte ang lo takin lo pian chhan leh vang a awm zel niin an sawi a; chhan leh vang ṭha tâwk awm lovin hetianga dil lian hi a pian theih an ring lo. Mizo hnahthlakte chîm china dil lo piang ringawt hi 'huai' emaw, 'rau' emaw rawn inlantir dan chi khat aṭanga rawn piang zel ṭhin niin an ngai tlat a. Chuvang chuan Rihdilah pawh hian huai-in rau a lo chan vena turin dil vengtu 'Rulpui fep nei' chu awm nghet tlatah an ngai a. Hei hian Mizo pipute thawnthua 'Rihdil' pawimawhna a rawn hring chhuak a ni.

Kan Mizo pipute’n mitthi thlarau reng reng chu Rihdila kal zel anga an ngaih avang hian kan Mizo pipute thlarau nun nen inzawmna nghet tak, eng emaw inphûm ril tak a awm ngei niin an ring. Mizo history nena inthlung nghet tak ni si hi ṭhangtharte hian ngaihven leh chhui zui nachang kan hre tawk lo hle niin a lang. Tunah Mizoram chhungah rîn luh la ni lo mah se, ta cheia chei leh ta neiha neih hi kan bat tlat a ni. Kan Mizo sakhaw lungphûm, pialral kalkawng a ni a; Hawilopar tawna Lunglohtui kalkawng a ni. Kan thurin Bible-a Jordan lui kan tih nen hian Mizo tan chuan a pawimawh dan a inang reng. Jordan lui philosophy kan kai hnu hian Rihdil philosophy hi kal kan thei kân ni reng reng lo. Rihdil philosophy a bo rualin Mizo philosophy a bo ve nghal tih ṭhangtharte’n i hria ang u.

South Africa ramah khuan dil lian deuh deuh 32 lai a awm niin an sawi a. Rihdil ang deuh Nyos Lake an tih khu July 15, 1986 khan a puak vak mai a, tui chu nasa takin a nu but but vek mai a, chu chuan carbon dioxide a tichhuak vak mai a, a bul hnai km. 15 chhunga nunna nei ho chu an thi deuh vek a ni. Chutiang deuh chuan Rihdil pawh hi a nut châng chuan, he dil thûk tak chhungrilah hian a puak ve ṭhin niin pipute chuan an sawi. Nyos Lake puak hi America scientist-te chuan ngun taka an endik hnuah carbon dioxide chu a rawn phuh chhuak ngei niin an sawi.

British hovin India leh Myanmar min ṭhen a, min daidantir lai khan Ṭiau lui hi ramri (international boundary)-ah a hmang miau si a. Mizo pipute thlarau nun leh ngaihtuahna zawng zawng awmna Rihdil lah Ṭiau lui chhak lama awm a ni tlat bawk si a. Mizoram lama awm zawk chu ni se, Tourism leh Art & Culture department hian uluk taka cheiin, tourist ho hîp thei tur tak leh kan ram sum lak luhna lian tha tak a ni thei dawn si a. Tunah he lai hmun hi kan Zo hnahthlakte rorelna hnuaiah a awm lai a ni bawk a. Myanmar sipai sorkar khi ral riai riai zel turah ngai bawk ila; Mizo history-a pawimawh ber Rihdil hi Mizoram sorkar enkawl theih tura hmalak theih dan awm se a va duhawm em.

- R. Lalhmangaiha, Bethlehem