Written by
- Mahmuaka Chhakchhuak

Thil hlui humhalhna lama harhna kan mamawh

Tun hnaiah North Khawlek daia pûk pakhat hmuh chhuah a a ni a, chu pûkah chuan mihring ruhro ni ngeia hriat eng emaw zat hmuh a ni. He pûk hi khâm, kal harsa taka awm a ni a, tun hma lamah chuan kal ngaihna pawh an hre ngai lo. Tun hnuah hian hrui nena uaiin harsa taka luh ngai nia sawi a ni a, mihring ruhro nia ngaih pawh hi him taka lo awm a ni.

January 20, 2022-ah pawh khan Darkhuang tlang, Lunglei Pûkpui ram chhungah ruhro eng emaw zat laih chhuah a ni a, INTACH lam leh police lamin a hmuna an han enfiah chuan, sarânga fûnin an lo dah sawn tawh a. An laih chhuahna hmun hi tlang chhip laih zawlna hmunah a ni a, tlang pang aṭanga ft 20 vela thûkah hmuh a ni. A chung lam aṭanga laih nge, a pang aṭanga laiha phûm ni ang tih ngaihtuah thiam a har hle mai. Heng ruhrote hi a vaiin 40 vel a a ni a, lu ruh ang deuh pawh a tel.

Heng lo pawh hi ruhro laih chhuah sawi tur a awm zauh zauh tawh ṭhin a. Engtik hun laia awm nge, tute nge tih leh engtia thi nge tih erawh hriat chianna mumal a awm thei ngai chuang lo hi a buaithlak hle. Archeologist ka ni lo a, he lama thiamna nei pawh ka ni lo nâin, hetia kan lo khawih danglam nghal mai ṭhin hian harsatna a thlen ngei a rinawm a. Khawih danglam lohin a hmun leh hmate chhinchhiah ṭha ila, mithiam zawkte finfiah theih turin lo humhalh ṭha ila thil ṭha tak tur a ni. Ruhro kher lo, thil dangte pawh humhalh loa tihchhiat kan ngah tawh hle a, a bik takin thil hlui enkawl leh humhalh ngai ngawih ngawih tihchhiat hi sawi tur a tam ta hle.

Mizoramah hian thil hlui, hlu tak tak si hi hmuh chhuah a lo ni tawh ṭhin a, hmuh chhuah belh tur pawh a la awm zel mai thei bawk a. Kan ramah hian keini awm hmaa lo awm tawhte hi mi chi hrang hrang an ni a, 1500 AD vela kan thlahtute thlangtlak hma hian hnam hrang hrang an lo awm tawha ngaih a ni. Heng, lung hriam hmangtute hi Tibeto-Burma an ni ngeia ngaih a ni a, kan ramah an sûlhnu hmuh tur a awm nual. Meitei ho pawh hian kan ramah hnûhma an neih tawh ngei nia hriat a ni a, hmun hrang hrangah an sulhnu ni ngeia hriat hmuh tur a awm. Mirâwng ho pawh hi kan ramah eng emaw chen chu an lo awm tawh nia ngaih a ni a, a bik takin hmarchhak lamah hian an sulhnu hrang hrangte hmuh a ni.

Anni bakah hian Darlawng, Biate leh Hrangkhawl, Dawn, Pang leh Tlanglau, Hmar, Bawng, Mualṭhuam, Kaihpen, Bawmzo, Khiang leh Chawrai ho pawh ka ramah hian hun eng emaw chen chu an lo awm tawh ngei a ni tih sulhnu hrang hrang aṭangin a hriat theih. Heng kan ram lo luahtu hmasate sulhnu hi hmuh chhuah tawh eng emaw zat awmin, hmuh chhuah belh pawh a awm zauh zauh bawk a, chungte chu humhalh a ṭul hle.

Hmun pakhat han sawi ila. Vangchhia hmuna ‘Kawtchhuah Ropui’ hi hmanlaia Vangchhia khua luah hmasatute kawtchhuah ni ngeia hriat a ni a. Tun hmain helai hmunah hian khaw lian tak a lo awm tawh a ni ang tih rin theih turin lungdawhte hi a tlara phun a ni a, khawchhak lamah hmun hnihah awmin khawthlang lamah hmun khatah lungphunte a tlara phun a ni bawk a. Chhinchhiah theih chinah lungphunte hi 257 a la awmin hriat a ni a, khawthlang lama phunte chu hmuh tur a awm tawh meuh lo thung. Heng lungphunte hi AD 1450 – 1500 inkar vela awm tawh nia hriat a ni a, Ralven Buk pawh panga lai hmuh a ni bawk a, chungte chu lung banga kher khuar an ni.

Ziaktu ṭhenkhat chuan Vangchhia khua hi AD 1888-a Sailo lal Thawmpuia din niin an sawi a. Zoram buaiah khan Vaphaiah khawm an ni a, kum li zet hnuah kum 1972-ah an hmun ngaiah let lehin, vawiin thlengin mei mit loin an la awm ta reng a. Thawmpuia Sailo luah hma hian luahtu an awm ngeia hriat a ni a, kum engzat nge an lo luah tawh tih hriat a ni lo a, Hmar hoin an luah ngei tawh nia hriat a ni.

Kawtchhuah Ropui aṭang hian kawng peng paruk a awm a, khawchhak lamah Ṭiau lui pawhin kawng hnih a kal a, chu chu Pipute Lamliam tih a ni. Chhimchhak lam hawiin kawng pakhat kalin, kawng pakhat chu khawthlang lamah a kal a, kawng pakhat chuan hmarthlang lam a hawi a, kawng dang leh chu hmar lam hawiin a kal leh bawk. Heng kawngte hi ‘Pipute Lamlian’ tiin emaw, Mirawng Kawng, Vai Lamlian leh Mitthi Kawng titea sawi a ni ṭhin. Hmun ṭhenkhatah chuan a chhuat leh bangah lungrem a ni a, a khat tawkin chawlh hahdamna tur remchang takin lungrem a awm bawk. Heng kawng pawimawh tak tak intawhkhawmna hmun a nih avang hian The Great Convergence Point tih a ni nghe nghe.

Kawtchhuah Ropuia lungphunahte hian Mizoin ro thila kan neih–ṭhi, darkhuang, fei leh phaw, tavung, thing thleng, ramsa leh sava chi hrang hrang mai bakah, sangha, tuthlawh, hrei, vaibel, tuibur leh samkhuih lem chenin an ziak a. Mihring lem chi hrang hrang ziah a ni a, milemte hi a pâwng veka ziak a ni nghe nghe. Kum 1985 aṭang khan Art & Culture Department-in an humhalh ta a, khawih chhiat leh tihhmelhem khap tlat a ni. Vangchhia khua phei hi chuan tun hma lamah khan heng lungte hi an la darh fo a, kawtkai lungrem atan leh thil dang dang atan an lo hmang fo tawh a. Kum 1993 aṭang chuan Vangchhia YMA chuan lungphungte chu lak sawn leh tihhmelhem phal loin an veng tlat a, a lawmawm hle a ni.

Mizo thawnthua hmingthang tak Mangkhaia Lungdawh hi Champhai Zotlanga awm niin, lungphun pariat lai a ni a, kum za tam liam tawha mi nia ngaih a ni. Zotlang kâwn lai taka awm a niin, lungdawh awmnaah hian kawngpui laih tlang a nih avangin tuna bazar bulah hian lungdawhte chu sawn a ni a. Bazar bula an dahna hmun pawh chu field atana hman duhna a awm avangin lung hmingthang leh hlu takte chu dah sawn leh a ni.

Hetiang bawk hian ‘Chhura fa rêp’ pawh Champhai zawla awm ṭhin a ni a, a lung chu vaw kehin museum-ah an seng lut a; vaw phel lo zawk se la a duhawm hle.

Pasalṭha Taitesena ruh pawh kan khawih sawn a, a hmun ngaiah a awm ta lo. Lunglei Civil Hospital kiang lawka ‘Tarmita Khawthlir’ lungpui chu tute kuthleiin emaw an lo ti bung tawh a; Pi Zadingi sakei cheh hlumna hreipui leh sakei vun pawh hmuh tur a awm ta lo.

Thil dangte pawh sawi tur a awm nâin, heti chinah ngawt pawh hian kan kuthleina leh a hlutna hre loa kan khawih danglam dan chu kan hre fiah theiin a rinawm. Keimahni ngeiin kan la hlut deuh deuh tur leh khualzin hîpna ṭha tak tur a nih laiin, a neitute zawkin kan tikhawlo ṭhin hi a pawi hle mai a. Hetiang thil hlu leh pawimawh humhalhna lamah hian harhtharna kan mamawh hle mai a, awareness pawh a ṭul hle. 

- Mahmuaka Chhakchhuak