Inpeizâwnna khawvel hian ‘Survival of the Fittest’ kan hriat dan a thlak danglam em?
Hmasang aṭangin mihringte’n inelna hi dam khawchhuahna awm chhun niin kan ngai a. Chutah chuan mi chakte an dam khawchhuak a, chak lo zawkte chîmralin an awm ṭhin. He kan ngaihdan nghet em em mai sawi nan hian, a chak zawk dinchanna (survival of the fittest) tih hman ṭhin a ni.
‘Survival of the fittest’ hi kum 1864-a British philosopher leh sociologist Herbert Spencer-a’n Charles Darwin-a lehkhabu ziah ‘On the Origin of Species’ tih a chhiar aṭanga a hman ṭan nia sawi a ni. Spencer-a hian Darwin-a’n Natural Selection a tih chu economic leh social term-a la lutin, ‘Survival of the fittest’ tiin a sawi ta thung. Tichuan, a hnuah Darwin-a vek hian kum 1869-a a lehkhabu 5th edition a tihchhuahah khan a rawn hmang ve leh a ni.
Survival of the fittest tih thumal hian kan chhehvela nature, society bakah economics thlengin kan thlir dan a kaihruai thui hle. Tun thlengin ramsate chenna khawvelah chuan he kalphung hi fiah takin a la hmuh theih – chaw, ram chin bakah kawppui tur thlengin a chak chakin an hnianghnar a. Mahse, mihringte tan he dan hi a dikin hringnun laimu a la ni reng em?
Tunlaia historian lar tak ‘Sapiens’ ziaktu Yuval Noah Harari-a chuan, tunlai khawvelah chuan thil a danglam tawh; mihringte’n thil awm sa zo thei nia kan ngaih inchuh ringawt lovin, thil tam tak kan mamawh siam chhuah dan kan thiam tiin a sawi a. A tar lan dan tak chuan, ‘The global pie is growing’ tiin a ziak a ni. Chumi awmzia ber chu, ‘A awmsa hi inchuh ringawt lovin, kan zavai tan a tihpun theih a ni’ tiin kan sawi thei ang. Kum sawm, sawmhnih, za kal ta kha chhui kir ila, khawvel pum huap anga thil chi hrang hrang pun nasatzia kan hre thei ang.
Khawvela mihring heti zozai mai mamawh min phuhruk zel theitu chu insumdawn tawnna, science thiamna pung chho zel, a huhoa hnathawh kan thiamna bakah, hriatna kan inhrilh chhawnte leh a dang tam tak a la awm thei ang. Tichuan, zawhna pawimawh tak lo awm ta chu, he khawvel hi a chakte dinchanna tur nge ni a, kan zavaia indâwm kânna tur hmun tih hi a ni.
Inelnaa bul ṭanin
Survival of the fittest chu Darwin-a theory, Natural Selection nena thil inzûl a ni tih kan tar lang tawh a. Thil nung, a chhehvel mila insiam rem thei ber berte chu dam khawchhuakin an inthlah pung a, chutiang thei ve lote chu chimralin an awm ṭhin. Rampalailengah chuan tun thlengin tharum ngah, ṭuan ran leh tuar chhelte chu dam khawchhuah nana thil pawimawh ber a la tih theih awm e.
Mihring hmasate hunah khan tharum ngah pawimawhzia chu a lang chiang hle awm e. Hnam hrang hrang hmun inchuhin an indo a, ram ropui tak tak din niin, an ṭhen an tluchhe bawk. Ei leh bar bakah, kan ni tin mamawhte chu tihpun dan leh hman ṭangkai zawk dan kan thiam loh avangin thil inchuh ngai niin kan ruat a, hlauhna chuan kan chungah thla a zar a ni. Mahse, tunlai khawvelah chuan thil a dang lam ta em?
Thawh ho/ṭanrual nachang hria mihringte
Nungchate hi a huho chuan khawsa ve ṭhin mah se, mihring ang renga a ṭul huna intel khawm thiam an awm awm lo ve. Mihringte chu hnam, khawpui, sumdawnna hmun leh sumdawn dan bakah, ram (nation) anga khawsak ho nachang hria, khawvel pum huapa intel khawm thei leh chutiang thei tura hmanrua ngaihtuah chhuak thei kan ni. He kan intel khawm thiamna, a nachang kan hriatna tak mai hi Harari-a bawk chuan mihringte’n khawvel kan awp beh theih nachhan niin a ngai a ni.
Entirna ṭhenkhat lo en ila:
• US dollar a ni emaw, Indian rupee emaw pawh ni se, a pawisa (lekha phek tê) ngawr ngawr hi chuan hlutna em em a nei lo; mahse, chu lehkha phek tê hlutna chu mihringte’n kan pawm tlan avanga thil lei nana hmang thei chauh kan ni. Chu kan inrin tawnna hmang chuan hmelhriat loh mimal karah, company lian leh a ram ang pawhin kan indawr tawn thei a ni.
• Scienctific methodology inang tlang kan pawm avangin Mizorama scientist-te’n khawvel hmun hrang hranga an thil hmuh chhuah hmang ṭangkaiin research kan ti mek a. Science thiamna leh chu miin hmasawnna a ken tel chu tu ta bik mah ni lovin, a hmang ṭangkai thiam thiam ta a ni.
• Human rights and laws-a ‘Mi zawng zawng kan intluk tlang a ni’ tih hi scientific proof a awm kher lo ang. Mi zawng zawng tana rah ṭha chhuah tura duan, kan pawm tlan a nih avanga hnam hrang hrang pianphung leh rilru puthmanga inang lo tak takte kan khawsak hona atana thil pawimawh tak a lo ni ta a ni.
• Tuna i phone hûm mek kha Congo rama cobalt, Taiwan siam chips, Europe mithiamte duan software te hmanga China rama rem khawm a lo ni mial thei asin. Hetiang hian ram leh ram intichhe tawn lovin, inrin tawnna avangin a huhoin a ṭhan theih a ni.
• Ram pakhat chauh tana a hautak em avangin US, Russia, Japan, Europe leh Canada aṭanga scientist ṭangrualte chuan International Space Station (space lab) $ 150 billion zet sennaah an thawk ho a. He thilina medicine, physics, climate leh a dangte chungchanga hriatna a siam chhuahte hi an inṭâwm a ni.
Hetianga a huhoa thawh hona lian tham tak kan han tar lan takte hi ramhnuaia khawsa ramsate zingah chuan hmuh tur a awm awm lo ve. Mihringte kan chungnun danglamna niin, kan hma hun lo awm zel tur atan he thawh hona hi a pawimawh ber kan ti thei awm e.
Tunlai khawvela ‘fittest’ kan tih chu eng nge niang?
Kan hriat ṭheuh angin tunlaiah chuan tharum ngah ngah dinchanna khawvel a ni tawh lo. Fittest kan tihte chu:
• A hun leh a hmun azira in adapt zung zung thei.
• Harsatna eng pawh su buaih lo a, mumal nei taka chinfel dan ngaihtuah thiam.
• Mi chi hrang hrang, thiam thil hrang hrang neite nena thawh ho thiam.
• Mi dang tana rintlak nih leh mi dang hrethiam theitu nih.
Tesla company hian green technology hmasawn nan electric vehicle chungchanga an thiamna (patent) ṭhahnem tak mi dang tan a thlawnin hman ve an phal a. Ram hrang hrang sik leh sa inthlak danglam nasa buaipuiin, a sutkian nan an thawk ho bawk. Thil siam chhuah ṭha zawk nei tur leh harsatna insut kiansak tawn turin company inel takte pawh an thawk dun fo. Richard Dawkins-a chuan a lehkhabu ziah ‘The Selfish Gene’ tihah chuan ‘Nice guys finish first’ tih a tar lang. Genetic level-ah pawh thawk ho thiam, mi dang thawhpui thiam chu khuareiah an hlawhtling zawk tih thu a tar lang.
Intluktlang takin ‘Global Pie’ kan insemzai em
Harari-a’n mimal emaw, ram emaw a lo hausak a, a ṭhan dawnin mi dang ta laksak kher loin global pie a pun zel thu a sawi a. A awmzia berah chuan, hausakna te, hlawhtlinnate hi mi dang va rapbet kher lovin, mi dang chan ai chang lova thil awm thei a nih thu a tar lanna a ni kan tih tawh kha. Chutih rualin, mi zawng zawng hian chung hausaknate chu rualkhai takin kan chang lo tih chu a lang reng. Chuvang chuan, dinhmun inthlauhna te, indonate bakah inrin tawn lohnate pawh a bo vek chuang lo a ni. Tin, mihringin hlauhthawnna kan neihin – entir nan, khawvel pum huap natna hri lêng te, sum harsatna nasa tak awm te, ram leh ram kara ngaihdan inang lo a lo piante hian, rei tak kan kalsan tawh kan pianpui miziaah lêt lehin mahni sahimna kan zawng a, mi dangah rinna kan nghat ngam lo va, tawpin tai nei lovin mi dang khûm tumin ṭan kan la leh ṭhin a ni.
Chu chuan thil pawimawh tak mai a lantir chu, inlungrualna, thawhhona, hma kan sawna laimu hi amaha lo awm tawp ni lovin, kan duhthlanna a ni. Awlsam têa chhe leh mai thei a ni bawk. Chuvangin, beidawng lova kan beih ṭâng ṭâng a ngai a ni.
Mihringte tan Evolution thar
Mihringte kan la danglam (evolve) reng a, biological taka kan evolve-na ai chuan social leh moral evolution hi a thleng nasa a tih theih awm e. The Better Angels of Our Nature, Steven Pinker-a ziahah chuan tharum thawhna hian mihringte chanchin chhui letin khawvelah nasa takin kiam lam a pan a. Hetiang a lo nih theih chhan ni a sawi tlangpui te chu:-
• Mihringten zirna in ṭha kan neih tak vang te,
• Chumi hmanga zirna ṭha tak kan kalpui te,
• Tharum thawhna lam hawi hnualsuata, midang tana thil ṭha ti tute kan chawisan avang te leh
• Midang hriatthiamna kan neihna avang ni berin a tar lang a ni.
Khawvel hi duhthusam a la ni lo hle tih a lang reng a; zawhna pawimawh tak mahni ṭheuh han inzawt ta ila. Eng ang species nge nih kan duh? Dam khawchhuak tura meikawha mahni mihringpuite nena inbeih chiam nge kan thlan, inngeih taka cheng ho tura indâwm kân tawn?
‘Survival of the fittest’ tih thupui hi kum za têl tehmeuha mihring khawsak dan hrihfiah nan kan lo hmang tawh ṭhin a. Tunlai khawvelah chuan, fitness hian tharum/chakna emaw, mi dang va hnehna emaw ringawt kâwk lovin, mi dang hriatthiamna, remhriatna leh mi dang thawhpui thiamna a kâwk ta zawk a ni. Dam khawchhuak tur leh nuamsa taka awm turin mi chan ai laksak emaw, mi dang va hnehchhuh emaw aiin, inpeizâwn tawn dan kan thiam hian a huhovin hma kan sawn ang a, mihringte’n thui tak kan kal thei dawn a ni.
- Jonathan Lalrinmawia, ITI Veng