Inchiu ṭhinte aia kawppui nei laite HIV positive hmuh thar tamna Mizoram!
Kan benga thu ri zing a nih avânga kan ngaihsak thar hluai loh MSACS leh HIV positive hmingte hi a hlui thei dawn miah lo, dam chhung daih natna a ni! He natnain Mizote min chim dan hi a mak a, mipat hmeichhiatna kawnga kan sosan theih hun lai, kum 15-49 inkarah HIV positive an tam ber a, 88% zet an awm thar leh ta! Hei hi kum khat liamta report a ni. Mak deuh chu, kum liamta kum khat chhung khan, inchiu ṭhinte aiin kawppui nei laite zingah HIV positive thar an tam zawk! ICTC te hnathawh endiktu National AIDS Control Organisation (NACO) chuan Mizorama ICTC 29 chu endiknaa tiṭha 5 star ranking a pe a, NABL melt certificate pawh ICTC 29 ah 26 in an hmu pha a, an chhuanawm riau. I la hre bik lo mai thei
Kum 2024 April thla aṭanga kum 2025 March thla chhunga, HIV positive thar hlak mi 1,911 an hmuh chhuah zingah, kum 15 aṭanga kum 49 inkar mi 1,687 zet an awm a, hei hi 88% a ni! Hei aia tam fe hi an positive turah ngaih a ni! Condom hi ringtute tana sawimawi ngaihna awm si lo, mi chak lote tan himna tura hmanraw dang a awm bawk si loh avânga sawi kai ngai tlat si a ni! Hei hian thawktute rilru a kap a, sawi loh duh mah se, kan dinhmun avânga sawi lo thei loa an awmna chhan a ni si, a har ru riau a nia.
Chhuanawm tak chu, Mizorama ICTC 29 ten 5 star an hmuh thu hi a ni! NACO hian HIV testing Lab. te chu International standard level a inrelbawlna changtlung zâwka hlan chhoh a nih theih nan, ‘Quality Management System ISO:9001’ based Checklist a siam a. State pawn lam mite endikna hnuaiah ICTC 29 in Certificate of Excellence hi an dawng a, hetiang taka hnathawk ṭha chawimawina an dawng hi, ram pum ang pawhin thil chhuanawm tak, kut benna tham a tling! NACO tehfungah chuan, Grade-1, Poor Immediate remediation needed (0-29%), Grade 2 Below Average (30-54%),Grade 3 Average (55-74%), Grade 4 Above average (75-89%) leh Grade 5 Excellent (90-100%) a ni. National accreditation board for testing and calibration laboratories Medical Entry level test (NABL) melt certificate pawh ICTC 29 ah 26 in an hmu tawh bawk. Hei pawh hi chhuanawm tak a ni. Hei hi NACO lamin an enfiahna tho tihna a ni. Damlo dawnsawn leh enkawlna te, inthiarna ṭha, complain box, documentation, pollution etc felfai dan nen enfiahna ti ila a fiah tâwk mai ang.
Rilru latu lian deuh chu, kawppui nei reng chunga HIV positive hmuh chhuah thar an awm leh ṭeuh hi a ni. Kum khat chhungin positive thar mi 1,911 zet hmuh an ni a, sex aṭangin mi 1,302 zetin an kai! Sex bikah hian a chanve aia tam mi 770 chu nupui pasal nei lai leh kawppui nghet nei lai an ni! Hriat chhuah loh pawh an awm nual turah ngaih a ni. Hei hi kan kum khat hlimthla a ni. Hemi hun chhung hian inchiuna hriau aṭanga kai mi 559 chauh an awm a, chauh han ti ila, tam tho mah se, nupui pasal kawp lai neite nena khaikhin chuan a chanve pawh an tling lo. Hei tak hi ngaihtuah ngai a ni. Sex aṭanga HIV kai bik bikah Regular partner/Spouse mi 770, Casual/non-commercial, non regular partner mi 385, Homosexual/ Bisexual mi 109 leh commercial partner mi 38 an awm a, belh khawmin mi 1,302 tihna a nih chu. Heng tehfung hi ennawn ila, regular partner/spouse mi 770 hi a sang fal nalh a nia! A ṭang thei thei MSACS a thawktute bâkah, Kohhran leh mipui tâna rawngbawltute tân khup tihzawi a rem lo.
NACO hian HIV Estimation 2023, kum 14-39 inkara HIV hrik pai zat awm tura chhûtnaah chuan mihring za zel a 2.7 hi positive awm anga chhût a ni. Chuta ṭanga thlir chuan, India rama State leh UT 36 zingah, Mizoram hi kan sang fal nalh a, 2.73 zetah kan awm vâng mai! top 6-ah NE state pali kan tel. Ladakh an hniam ber a, 0.06 an ni. ICTC 29 ten NACO tehfung sang ber grade 5 an hmuh thu kan sawi tawh a. Endikna pathum an paltlang a, an positive ta ngei e tiin an finfiah chauh ṭhin. April 2024–March 2025 chhung hian, naupai (pregnant women) hnua endikna aṭangin mi 110 zet HIV positive hmuh chhuah thar an awm a, HIV positive an ni tih hriat hnua nau pai leh tho si mi 224 zet an awm thung. Nau lo piang tur himna atan, thawktute kutah innghat rang se, ruahmanna fel tak hnuaiah HIV lakah him taka nau piantir a, seilen tir kha an tum a ni.
HIV positive nih pawizia hi sawi a ngai. Miin kan la ṭih zual lai, kum 2006 daih tawha huaisen taka lo inpuang hmasa Pu Henry Zohmingthanga k-56 thil sawi hi lo en teh, "Damdawi hi hunbi neia ei ngai a ni a, hritlang damdawi kan ei a, kan ni chhû ang mai hi a ni. A tir lama damdawi phei kha chu mipa hnutê te a um phah a, biang a thûk a, kan cher phah a. Damdawi ṭha lo a nih avângin titawp turin N Delhi-ah State hrang hrang Positive pawlin kawng kan zawh a, ram hrang hrang aṭangin dona a awm bawk a, an titawp ta a ni. Tuna damdawi Pakhat hi raipuarte tan, naute chhan nan chuan a ṭha.
Mahse, an kut tinte a dumin HB ti hniam thei damdawi bikte a awm a. Tuna Mizorama ART damdawi an sem hi thau lamah a kal a, a ei mek zing a 80% vel hi chuan kan thau pui vak a, thau vak kha hlauhawm leh si a, damdawi chak tak a nih vangin kal (kidney) a khawih awlsam tih a nih avângin a ei rei tawh phei chuan thla ruk dan tala kidney function test te ngai a. Mahse, natna hrik a control ṭha thung. HIV positive a, ART ei hi zunthlum nen khaikhin chi a ni lo, a inang lo. Miin cancer a vei chuan, Biak Inah pawh ṭawngṭaipui turin an inthawh ngam, HIV positive chu, chutiang a ni lo. Chhungte hrilh pawh kan ngam lo fo. Heng vang hian, mi tam tak rilru lam a nghawng tel a, a hrehawm hle a ni, ‘suicide te pawh ṭhalaiah a thlen phah ve tawh a ni’. Mahse HIV in hriat chhuah hma a, ART ei vat erawh a ṭha ber, chhiat vek tawh hnua HIV hmuh chhuah hian, ART pek pawhin awmzia a awm loh phah fo ṭhin,” tiin.
Hetianga mi dangte ngaihtuahna avânga mahni dinhmun puang ngamte chanchin hi ngaihnawm ka ti fo mai. Pu Zohmingthanga thil sawi tlem azawng aṭang pawh hian HIV positive leh kumkhuaa ART damdawi ei hi a hrehawm hle ang tih hi a chiang a, HIV natna khura tla lut ve lo tura a la him ten ṭan kan lak a ṭulzia a lang chiang hle. Dam thei lo natna nen, dam chhunga damdawi nena enkawl ngai lo tura HIV laka him tura ṭanlak fat fat a ngai. Mihring nun kal mekah hian, nunphung pangngaia awm nia kan inngaih lai leh chutianga kan ngaihte pawh hian sual nekna lian zel karah hian, thlemnaa tla hawlh lo tur leh dai sual tawh ten an rah pelh chhunzawm loh nan fuihtu leh titipuitu an mamawh fo. Kum khat lek chhunga HIV positive thar mi 1912 leh raipuar mi 110 nen, a vaiin mi 2,021 awm thar hriat hi a nep lo! Kan dinhmun thar hi kan hriat ho a ṭul a, thawktute pawh an hahin ka ring. Ṭang a, nasa zâwka ṭang lehzual tura kil tinah kan rilru siam thar zel a ngai tihna a ni.
- Lalnunṭawma Fanai
ZRKS Rûn, Electric Veng