NG awmna sawn leh kei (NG & J hi a lo ṭangkai rêng em?)

Nu pakhat hian, “A AW B hi zir miah lo pawh ni ila, ka thiam tho vang, A dawtah AW, AW dawtah B a awm dawn tih a chiang ngawih ngawih êm!’ a ti e,” an tih chu! Tûnah chuan a ni tawh dâwn lo. G dawtah NG a awm tawh dâwn lo chu a ni a, NG awmna sawn a nih tûr chungchângah hian thu leh hla leh titi a tam khawp mai a; NG awmna sawn ṭha ti pâwl awm bawk mah se, tûn dinhmunah hian ṭûl ti lo an tam zâwk rih a ni. June ni 25, 2025 (Nilaini) chhuak, Vanglaini chanchinbu pawhin ṭûl an tih vak loh thu editorial-ah an ziak hial nghe nghe. Mi pakhat phei chuan ṭûl hi a’n ti lo na lailêng mai mai khawp a – a thinrim ni berin ka hria. “Engtin nge sum kan lâk luh ang tih ngaihtuah vânga rilru hah lai laiin, NG sawn tih vêl lo buaipui mai mai. NG hi awm lo pawh ni se, kan chhûngkaw dinhmun a buai phah lo; kan hma lam hun a buai phah lo. Hna nei lote’n hna an neih phah lo; mi rethei an hausak phah lo. Drug/zu ngawl veiin an nghei phah lo; thi an tlêm phah lo. Drug/zu ngawl veite hi vei zâwk se, Mizoramin hma a sâwn zâwk ang maw le! A tih tûr hriat lohthlâk lutuk,” tiin a rawn âng bawrh bawrh mai. Mi pakhat pawh hian a tuang a’n tichhah lui tlat pek a, “Kei chu tûna kan thiam sa ang hian ka la ti zêl dâwn tho,” a ti tlat bawk. An nuihzatthlâk hlawm teh a nia!

Mipui thlan tlin sawrkâr din (democracy) ram kan ni a; a hniak tam lam lam chak tûr a nih laiin, NG sawn leh sawn loh chungchângah kher chuan sawn ṭûl ti lote ngaihdân a tlang dâwn lo a nih hmêl khawp mai. Hmânah, “Hniak tam lam nazawng hi a dik tihna a ni kher lo,” tia ka lo sawi kha, hemi chungchângah hian a lo ni dâwn ta reng mai.

Kei ngei pawh NG sawn ṭûl ti lo pâwlah ka awm ve a, kha chen kan lo kalpui tawh a; tûna kan hman lai ‘A AW B’ hian harsatna hrang hrang – khawvêl indopui, Mizoram buai, mautâm ṭâm leh thil dang tam tak a lo paltlang tawh a; tûn ataka sawn a ṭûlna hi ka hre lo rêng rêng. Kan tih tâk rau rau chuan NG hawrawp hi paih daih ila... N leh G hi kan nei ve ve tho va, a hranpaa NG va neih kher hi eng nge a ṭûlna? ‘Hmazil’ tih kan sipel pawhin a hranpain ‘HM’ kan nei lêm lo va, H leh M la kawpin ‘Hmazil’ tiin kan ziak mai a. Heti ang bawk hian ‘Ngai/ngeih’ tih sipel a ṭûl chângin N leh G kha kan la kawp leh mai dâwn alâwm. Chutih mêk lai chuan CH leh AW hi chu Mizote hian kan mamawh – NG hian a thîk ngawt tûr a ni lo. Tin, Mizo ṭawngah J hman ṭûlna a awm lo bawk. Mi ṭhenkhatin ‘J’ an hmang ṭhîn hi chu ‘Z’ hmanna tûr a ni tlângpui.

Tûna kan hman lai, hawrawp 25–a aw b ch d e f g ng h i j k l m n o p r s t ṭ u v z hi Zo-Sâp missionary Rev. Edwin Rolands (Zosâpthara), kum 1898-a lo chhuak chuan ‘NG” a rawn belh thar tih lohvah, A W B lo buatsaih hmasatu Sap Upa leh Pu Buanga te siam pawh tidanglam lo chuan kan hmang ta ni âwm tak a ni.

Chumi hma chuan vawi eng emaw zât an lo en nawn tawh a. A vawi khatna atân kum 1893 khân Sap Upa leh Pu Buanga te khân hawrawp (letters) 23,–å a b d e f g h i j k l m n o p r s t u v z ch tiin, aitechhin nân min siamsak phawt a; hetah hian ‘aw’ ‘ng’ leh ‘ṭ’ a awm lo va, ‘aw’ aiah ‘å’ an hmang. Kum 1896 khân Luka 15:11-na thu chu, ‘Mî tûinemå fápá pahnih a nê,’ tiin an letling a ni.

Hun a lo kal deuh va, kum 1898 khân Pu Buanga chuan Grammar and Dictionary of the Lushai Language tichhuakin, hetah hian hawrawp 24 a lo awm ta a–a aw b ch d e f g h i j k l m n o p r s t ṭ u v z. NG a la awm lo cheu!

Pu Buanga dictionary, 1940-a chhuakah khân J paihin hawrawp 23 chauh a lo awm leh a–a aw b ch d e f g h i k l m n o p r s t ṭ u v z. Hetah pawh hian J bâkah NG a la awm lo cheu mai.

Thu ziak pakhatah, “Zosapthara chuan NG a belh ta a, G leh J te pawh hmanna kan nei lo tih hre chungin Pu Buanga te lo telh chu paih chuang lovin a hmang ve ta zel a. Kum 1901-a Mizo Zir Tirna bu second edition-ah chuan a hnuaia mi ang hian Zosapthara duan hawrawp 25 chu a lo chhuak ta a, hei hi tun thlenga kan hman tâk zêl chu a ni,” tih kan hmu a. A tîr lama ka lo ziah lan tâk pawh khi hemi thu ziak chang châwi a ni a, a dik leh dik loh erawh chu tu khawkhâ hriat ni tawh hek suh. Pu Buanga te ṭhian dûn khân Mizo alphabet hi a kim lovin an siam tihna em ni? Pu Zosapthara’n NG a belh tih hi a lo dik rêng em? A hriate’na an ziah hi kan pawm mai dâwn nge? A aia hre chiang zâwk in lo awm a nih phei chuan lo chhâng hrâm teh u.

Hetia NG sawn ai chuan G leh NG hi formal taka lam dân tûr kan ngaihtuah a ngai. G hi Mizo hnahthlâk hnam ‘Guite leh Gangte’ tih lohvah chuan han hmanna mai tûr a awm ka la hre rih lo va. English thu malah ‘G/g’-a bul ṭan ni si, lam rîk dân chi hnih a neih ang hi chuan Mizo chuan kan nei lo va; chuvângin, G hi ‘Gehena’ tiha ‘ge’ ang hian lam ṭhîn ila, a dik zâwk lo’ng maw? ‘NG’ lam dân pawh hi chhim lam leh hmâr lamina an lam dân a la inang lo lehnghâl bawk nên! Kan mi thiamte hian mi zawng zawngina kan inṭâwm theih tûr, a lam dân min han hrilh teh un!

Hei hi ka’n belh leh lawk aw! Mizo alphabet-ah hawrawp pakhat ni si, phîrpui nei hawrawp pathum ngawt kan nei a; chûngte chu – AW, CH leh NG. Hei pawh hi ziah dân thûah rin aiin mipui kan thuhmun thei lo pek alâwm le! “Thu ziak bul ṭan nân hawrawppui hman ngei ngei tûr,” tih kha a ni a; “CHuvângin...,” tia ziak duh tlat te, (ÂWmpâwng, NGûn). Kum tam tak, ‘Ch, Aw, Ng’ tia lo ziak tawh tân chuan ‘CHawngzawng’ tia ziah chu kan hmu dik thei tawh rêng rêng lo va; chutianga ziaktute chu han hnial eng ang mah ila, a tu ve ve mah kan inhmin thei dêr lo; kan sawi tam poh leh kan hah ting a ni mai. “NG hi Mizo ṭawngah hawrawp pakhat a ni a, a bul ṭan nân a pahnih hian hawrawppui ve ve hman tûr,” tiin an ṭang kawh tlat a; an ṭanfung hi a lo dik ang thluam bawk si. Hetiang buaina hi engtia ṭhelh tûr nge, tih hi NG sawn aia ngaihtuahna kan sên zâwk tûr chu a nih hmêl.

Mahse, kei, dai kil kâwm kâra pa tâptawm, mi thu ziak chhiar chu sawi loh, A AW B tak ngial pawh sipel chawp chung tak meuhva Z chhiar thleng ve ṭâwk ṭâwk thukhawchâng mai mai chu tu pain nge bengkhawn teh lul ang le? Ngaihtuahna âtthlâk tak a ni. Keiin NG sawn ṭûl ti lo eng ang mah ila, an sawn dâwn tho tih ka hming tlukin ka chiang. Kan mi thiamte’n eng ang pawhin thutlûkna siam se, sawn ṭûl ti lovah kei, ka la ṭang fan e. State-in emergency êm an la puang lo va, mimal thlîr dân mai mai te chu kan han au chhuahpui ve bawk ang chu! Ti khân, ka thaw ta huai mai.

He ka thu ziah, ziak puitling thei tûra min puitu ber chu, ‘Zoṭawng Hawrawp A AW B Ṭobul Leh A Chhehvêl’ tih Lalhruaitluanga Ralte ziah (The Mizo, 11/02/2020) a ni e.

- V. Kungtea, West Saizawh, Awmhar Cabin