Written by
- C. Vanlal Ruaia
Ph : 9862569310

Assam Rifle ram (A khawharthlak deuh ruiha hriatna ka nei)

Hman ni chu Bazar Bungkawn aṭangin ka bazar haw lam traffic a jam deuh avangin ka’n hawi kual vel a. Assam Rifles chhuahsan ram chu a reh ṭhep mai a, tukverh kawngkharte chu a inhawng rim rem a. Lung kulh ho kawtlaite chu hnahthel phiah fai lohin a awm pheng phung mai a. Hnûhmâ a ṭhingin, ka rilru chuan Pu Vanhmingliana (Taua) chu a lung a leng ngei ang‘ ka ti rilru a. Keini laipui chanchina lungleng ve ringawt pawhin laipui ding awm tawh lo nen a lunglenthlak ruaiin ka hria. Hmasang aṭanga lo cheng ṭhin, tlai ni tlak dawn tawtawrâwt ri hre pha ho tan phei chuan a lunglenthlak dan tur chu ka suang tuah a ni.

Heng lung kulh ngawi renga ding khup mai hian kei chu ka lung a tileng hrim hrim a ni. Kan tlan phei zel a, dara siam laipui kha a lo awm ta lo bawk a. Laipui kha Napolean-a huna mi a ni, tiin LW Shakespear chuan a sawi. INTACH, Mizoram Chapter lam kan phone a, Prof. JV Hluna, laipui bo pawh zawng hmu lehtu chuan “Tunah chuan he laipui hi Khatla lamah dah rih a ni a, a hmun ngaiah dah leh tura tih a ni,“ tiin min hrilh a. A chanchin chu a lo ûm zui leh diam tawh a, a lawmawm khawp a ni.

Lung kulh ho hi

Eng vanga heng lung in (lung kulh) hian lung tileng ngawt nge a nih? Heng lung kulh hian kan ram chanchin (history) thui tak a hril vang a ni. Kum 1890 September ni 9 khan Changsil kawngah lal Thanruma pasalṭhate’n Zarkawta June 14, 1890-a Mizo lalho leh Captain Browne-a sa-ui tanna thuthlung leh Sap ho chet dan duh lo a, Sap ho an beihnaah Captain Browne-a sakawr chung chuanga Changsil pan chu an kap a. Changsil kulh an thleng thla hram a, a thisen a chhuah hnem em avangin a boral zui ta a. Hemi ṭum hian porter (puakphur) pawh tam tak an thi a. Hemi ṭanpui tura Cachar (Hringchar) lam aṭanga lo chho pawh kha an beih zui zel avangin Sap hotupa pakhat Leutenant Swinton-a pawh chu an kap hlum ve leh ta a ni.

Tin, Aizawl Kulh, Baja tlang phei vela British sipai bahrik zawng zawng chu an phîn darh lêng bawk a. A hmun nghaktu zawng zawng chu nunna humhim nan ramhnuaiah a tlan darh vek a ni. Mizo pasalṭhate chet dan hian British roreltute a barakhaih hle a. An rin phak baka Mizo pasalṭhate an chet takah chuan Mizo hote’n silai an nei a, zên/kât an siam thiam bawk si a. Mau rap in aṭang chuan Mizo ho hmachhawn chi a ni lo tih hriain, lung kulh sak dan an ngaihtuah ta a. Tuna Raj Bhavan kawmthlang Tennis Court thlang ruamah Khasi ho leh Punjabi mistiri ho quarry an hawntir a. Captain Browne kah hlum a nih tak si-ah chuan hotu dang McCabe, Nagaland lama Naga-te nena lo inbei tawh, tawnhriat ngah an rawn tir chhuak a. Captain Loch, engineer thiam tak mai pawh kum 1891-ah Surma Valley Police command turin a lo chhuak bawk a. Tichuan, lung kulh chu an sa ṭan ta a ni. Tin, Lammual pawh a lai tan nghal a. Changsil chauh lawngleng thleng thei chu Tlawng lui dungte pawh McCabe-a nen chuan lung lian hâl darhin, Sairang chu lawngleng thleng thei turin an lo siam ta a ni.

McCabe-a hian Mizo lalho chu zawi muangin a bei ta a. Kuli tur leh chhiah an ngen ngawt chu Mizo lalte’n an ngaithei lo em em a. McCabe-a zin chhuak chu Lalburha leh a thurualpui Pawibawiha ten ni March 20-28, 1892-ah Sesawng hmunah an lo hual bet tlat mai a. Va pui turin Lunglei lam aṭangin Leut. Boileau-a ho sipai 90 a zan a zanin an lo phei hial a ni. Mahse, a hmun an thlen hmain an inchhan chhuak thei hram a ni.

Chung lai hun, kum 1891 April thla hian Lunglei Fort Tregear-a awm 2nd Gurkha Regiment chu Frontier Police 150-in an han thlak a, an hotu pakhat Leut. Boileau-a chu tuiah a lo tla hlum bawk nen, an buai a zual hle mai. Hemi thla tho hian J. Shakespear chu Lungleiah post hming thar ‘Superintendent’ tiin an rawn post ta a. Chittagong Frontier Police ho pawh chu ‘South Lushai Hills Military Police Battalion’ tiin an thlak nghal bawk. An headquarters pawh Tlabung (Rangamatri) aṭangin Lungleiah sawn a ni ta a ni.

Tichuan, Aizawl lam pawh kulh sak lamah an ṭang nasa em em a, an sa chak bawk a. Champhai aṭangin Fâr chi te la thlain an ching a, Capt. Loch hian in a sa nasa hle a. A in sak Dak Inpui lungrem platform nuam tak, pucca building-a sak kha an nawr chhia a, concrete in an sak ṭhat takte kha uiawm tak a ni.

Tin, tuna Press Club, chanchinbu ho office hmunah hian lung in, a chung lam mûm tul mai kha a awm ṭhin a. Khangte kha lung rem vek, a chung mûm put mai a ni a, a ui awm hle a ni. Tin, Bawrhsap pisa (DC office), hman ni lawkah kan tikâng ral vek mai thei hi a mak em em a ni. A mak em em rualin, a zahthlak hluah hluah bawk. British hun lai aṭanga Treasury strong room ni ṭhin, police pariat velin zan tin an veng a. State kan nih hnu phei kha chuan DC office hi kil thumah ven a ni ṭhin chung pawn kan DC office pucca building kâng fai vek mai hi a mak em em a ni. Hemi zana duty-te hi an hriat dan a inang ṭhap ni maw? Nge ni, investigation-ah an zawt reng reng lo zawk le? Mipui hi chuan a kâng tih chiah kan hria a, engmah hriat zui awm lovin a pil bo dawn ta ni maw?

Secretariat Eastern Block, Assembly House opposite chiah hi British-in min awp lai chuan Sap thlanmual a ni ṭhin a, English ruang eng emaw zat chu an phûm ve ngei awm e. Kan ṭhianpa Lalawmpuia Lungen (s/o Larammawia Lungen) chuan, kan naupan lai chuan an chhungte’n thlân an rawn tlawh ve ṭhin a, Secretariat an sak hnu pawh khan an la rawn tlawh ta cheu a. Mahse, thlân hmuh tur a lo awm tawh si lo va, beidawng takin an haw leh ta a ni,” tiin min hrilh nghe nghe. Engtin hian nge min ngaih ang le? Lawm tak chuan an haw leh lo mai thei a ni. Chhungte thlân tlawh tum, lo tihchhiatsak vek chu engtin tak min sawi ang maw.

Salomon Cave thlangah hian Assam Rifles camp aṭanga hnai ber sipai tam takin an tui tlan ber Tuichhunchhuah thûk tak leh nalh taka siam a awm a. Mahse, tunah chuan building lian pui maiin a ṭhut a; Tuichhunchhuah erawh khai chhuah theih ṭâwk ṭâwkin a la awm. Building-in a ṭhut tak avangin a tuite hi la thianghlim tak maw? Hei pawh hi a mak hle a ni.

Kerala khawpui Thiruvanan-thapuram-ah Poovar Beach bulah Ophir lawng kai a awm a. Chu lawng kai chu hmasangah King Solomon-a lawng kai a ni. Vawiin ni thleng hian Kerala sawrkar chuan develoment khawiha tihdanglam an phal lo. A nih ang ngai ngai khan a awm reng mai a ni. Tin, Oriental Research Institude & Manuscript (ORIML), Kerala University campus chhungah hian a awm a. Greek script leh Latin word te, Hebrews te, palm (tûm) hnah leh puithiam dairy kilh khawm te a tam hle bawk. Palestinian leh Indian peninsula insumdawnna chanchin leh hmasang administration zir nan a pawimawh hle a ni.

Kan thil hlui te, thil awm reng thei hian history chanchin a sawi a. A awm reng thei, ṭawih thei lo pawh tihchhiat vek zel mai hi hnam mâwl hna a ni a. Development chu hmun dang âwl a la tam a, chungah chuan kan siam mai dawn lawm ni. Mi lo luah tawh ram leh upa zawk tihchhiata thil dang dah hi kan sim a ṭha khawp ang.

Assam Rifles ram chhuahsan hi public garden leh museum lam thil atan zawi muangin ngaihtuahna nen hman tum ila. Engtin mah ti danglam lo ila; kan Mizo lal leh pasalṭhate hmachhawn nana sak LUNG KULH hi awm reng rawh se. Pawl emaw, kohhran emaw, NGO emawte pawn rîm lo se. Thiam taka roreltute’n hma an lak loh chuan kan indang zo lo vang, tih hi thlir rân a ngai a ni. Inthîk tur awm lova him taka vawn reng a pawimawh. INTACH, Mizoram Chapter (Built Herritage)-te pawh an awm e. Tunah pawh court lama zualko an awm ni âwm a ni. Mahse, heng hi chuan beng a tithlep tur a ni lo. Thlasik tlai ni tlak dawna Assam Rifles tawtawrâwt ham ri hre pha ho nu leh pate chu an lung a lêng ve ngei ang. 

- C. Vanlal Ruaia, Ph : 9862569310