Zosapte leh A AW B
'NG' awmna sawn tum a nih tih thawm a awm aṭangin social media leh chanchinbu hrang hrangah kan ngaihdante sawi chhuah leh ziah lan a ni a. Chumi lam hawi tho chuan tun ṭumah hian Zosapte leh A AW B chungchang leh a dangte hmangin titi phung leng han vawrh ve kan tum dawn a ni.
India/Mizoram leh Kristianna
Zirna sikulah India rama Sap ho lo luh dan chanchin leh sumdawnna an kalpui dante kan zir fo a. 'East India Company' tih te, 'Revolt of 1857' tihte chu kan hre belin, vawiin thlengin exam-naah pawh zawhna pawimawh leh hriat ngai a la ni reng a nih hi. A tira European–English/British, Portugese, Denmark, Dutch leh French te khan India ram hausakna tam tak sâwka an ram lama hawn bak kha thil dang an buaipui lo a. India ram kha sumdawnna rilru pu liau liauin an lo kal a, an awp a ni tih kan hre vek awm e. Hei hi zirlaibua kan zir dan leh European ho rilru diktak pawh a ni reng a ni.
India rama Kristian sakhaw chanchin/History of Christianity-in India kan chhiar tel erawh chuan, tuna kan sawi baka Kristian missionary-te hmalakna ngaihnawm tak tak chhiar tur a awm a nih kha. India rama eizawnga Sap awmte khan inkhawmte an lo duh ve a, chung atan chuan chhungkaw maicham buatsaihtu–chaplain-te an lo ruaiin an lo hruai tel ve lo thei lo a. Chung mite chuan India rama chanchin ṭha hril ṭulzia kha an mit ngeiin an hmu a. An ram kohhran hote leh mission board lamahte pawh India rama chanchin ṭha hril a ṭulzia kha an zuk thlen ta fo reng a ni. Chung chuan rah ṭha chhuahin Jesuit missionary pahnih Francis Xavier leh Robert de Nobili te pawh India ramah an lo kal ta reng a nih kha.
Bristish hoin min awp avangin Mizoram leh a chhehvel India ramah pawh English mi hnathawk tam tak an awm a. Tin, Khasi rama Shella khuaah Welsh Presbyterian missionary Rev. William Williams pawhin rawngbawlna neiin March ni 15, 1891- ah Mizoram leilung pawh a lo rap ta hial a ni. Ani hian Welsh Mission Board lamah Mizorama missionary tirh a ṭulzia sawiin, amah ngei chu kal tura ruat a nih laiin a boral ta hlauh a nih kha. Arthington Aborigines Mission hnuaiah Sap Upa leh Pu Buanga te chuan kum 1894, January ni 11 -ah Mizoram lo thlengin chanchin ṭha hril hna an thawk a. Chumi hnuah Calvinistic Methodist Church/Presbyterian Church of Wales aṭangin Rev. William Williams aiawhtu Rev. DE Jones (Zosaphluia) chu Aizawlah August ni 31, kum 1897-ah a lo thleng zui ve ta bawk a nih kha.
A AW B leh NG
Rev. F.W. Savidge leh Rev. J.H. Lorrain te khan Mizo ṭawng milin kum 1984-ah tuna kan A AW B hi min siamsak ta a, a ziahna hawrawp atan tuna kan hman mek Roman script min lo thlansak hi kan vannei ngawt mai. Chutih rualin, Sap mi ngo finzia kan hmu tel a, an A B C zat 26 chu min siamsak duh miah lo a, Mizote hian hawrawp 25 hi kan nei ta a, tun thlengin belhchhah tur kan la hre lo chu a nih hi. A tira A AW B an remchhin dan te chu kan tarlang vek tawh lo mai ang a, ṭawng ri siamtu vowel erawh A AW B min siamsaktute aiin kan ngah ta thung a; vowel paruk–a, aw, e, i, o, u te kan nei ta a ni.
Khawvel a lo kal zel a, hmanruate a lo ṭha tawh a, a lo changkang chho ta zel a. Sorkar thilah leh computer-a kan thil pawimawh vawn ṭhat a ṭulna kawngah kan A AW B indawt danah G zawha NG awm hi tunlai thiamna khawl changkangin a chhiar thiam lo fo niin a lang a. Chuvangin A AW B indawt dan hi siam ṭhata L M N NG O P tia dah rawtna hi a lo piang ta niin a lang. Kum tak tak kan lo kalpui leh kan lo thiam tawh sa E F G NG H aia kan ṭhatpui leh hlawkpui zawkna tur hi mi tam tak chuan an hre lo a, an sawisel hial reng a nih hi.
Computer leh mobile phone khawvelah kan cheng ta a, thil kan chhiarna leh kan ziahna hmanraw tam ber pawh computer leh mobile phone a ni a. Chung zingah chuan hnam dangte neih tam ve loh Mizo hawrawpa danglam bik pakhat chu 'Ṭ–ṭ' hi a ni a. Mahse hei pawh hi mi thiam ṭhenkhatte'n Mizote hman tur A AW B chhutna/hawrawp–keyboard/font siamin an lo dah chhuak thiam leh ta zel a ni.
Khawvel changkanna mil zela insiam rem kan tum a nih chuan kan A AW B-a NG awmna sawn hlat hi a ṭulna chin pawh a la awm ang a, hnam dangte pawhin kan hawrawp indawt dan kalphung chu an lo remdik awlsam ve ang. Hindi angin hawrawp ziahna/font hran kan nei loh miau avangin tuna Roman script hmanga kan ziah chhung hi chuan M N NG O P anga han rem mai chu a kawng hmang dik zawk a ni a. Tin, kan A AW B zat 25 hi a ngai reng dawn a, paih emaw belh emaw kan nei lo a. Tunlai thiamna milin kan hawrawp kan siam rem a ni ve mai.
Chutih rualin, kan ṭawng leh hawrawpin a hausak belh lo a, a awmna sawn kher a ṭul lo a. Kum tam tak kan lo hman tawh leh kan lo thiam tawh hi tihdanglam a ṭul lo kan tih pawhin a dik ve reng mai. A hlutna leh a ṭangkainate bûk tawnin thutlukna siam ni se la, Sap ṭawng ziah sual leh thiam loh kan hlauh aia nasain kan ṭawng leh a ziah dan hi i thiam chiang teh ang u.
- Rinfela Zadeng