Written by
- Laldinpuia Hmar & Dr Embassy Lawbei
Faculty, Department of Liberal Arts, CHRIST (Deemed to be University), Bangalore

ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH MIZOTE



Artificial intelligence (AI) hi khawl hmanga mihring finna leh hriat theihna (cognitive capabilities) atana siam a ni a; thuthluk siamnaah te, harsatna chinfelnaahte leh mihringte hnathawh kawngah eng emaw chen a pui thei a, mihring pangngai hnathawh aia rang zawk leh tlin zawkte pawhin a pui thei a ni. Data tam tak an la khawm a, chhiarkawp (mathematical model) leh computer algorithms te an hmang a, chu chuan kaihhruaina (pattern) pein, kan AI model chu an zirtir (train) a, an finfiah (test) ta ṭhin a ni. Tunah chuan industry sector hrang hrangah AI an hmang deuh vek tawh a, a ṭangkaina hre tawh chuan an hmang thiamin sum pawh an seng a, an siam nasa em em a ni.

A mimal ang zawng pawhin AI hi kan hriat lohin kan lo hmang nasa tawh viau mai thei. Amazon-ah i bazar emaw, Youtube/Netflix i en emaw, social media i hman emawin AI hian min zir chiangin min ngaithla reng a. Kan voice assistant aṭanga location tracking thlengin AI hian ngawi rengin kan chungchang data a khawl khawm a, a tam zawkah chuan ngaihtuah vak lovin phalna kan pe ṭhin. Ice cream i ei châk thu i sawiin a hnu rei vak lovah fakna (advertisement) i hmu leh ta em? Skincare i browse chhin a, a hnuah i feed-ah skincare fakna hlir a lo lang ṭhin em? Mak tih chang i lo nei em? AI hianthusawi a ni emaw, ziak a ni emaw, kan data-te chu lo khawl khawm a, a model-te hmangin a lo kawhhmuh (recommendation) ṭhin a, ni tin kan hman ṭhin hmanruaah hian AI-in min hual vel a ni. Kan hnathawhna a tichak thei a, hun a humhim thei a, nun chu chhiar sen lohin a tiawlsam thei bawk.

‘Hey Siri’ tih te, ‘Hi Alexa’ tihte hi tunlaiah chuan ṭhian koh ang maiin kan ko a, a changin kan hla duh kan play tir, a changin kan movie en duh kan hrilh a, kan assistant ang maiin thuawih takin min lo tihsak zel a, nun a tihahdamin a tiawlsam em em a ni. Tunah chuan eng ramah pawh zin ila, ṭawng lamah harsatna lian tham kan tâwk tawh lo, google translate hmangin kan kal duhna te, thil kan lei duhte an ṭawngin kan letling zung zung tawh. Heng zawng zawng hi Artificial Intelligence (AI) vanga an hna thawk thei vek an ni.

AI kan thlir hian Mizote eng nge kan dinhmun? Khawiah nge Mizoram hi a din? A ṭangkaina kan pawh pha tawh em? Mizoram hi India ramah ziak leh chhiar (literacy)-ah kan sang ber a, fak pawh kan hlawh reng. Amaherawhchu, digital literacy huang, a bik takin AI kan thlirin duhthu a sam lo hle a ni. Mizote hian technology chu kan hmang ngei mai a, amaherawhchu, a ṭangkaina leh a thil tih theihna pho chhuak tur ang takin kan hmang chhuak tawk em?

Kum 2023-a Times of India-in a tarlan danin, Mizorama sorkar sikul 6% chauhin internet an hmang thei a, tun hnaiah he chhiarpui hi a ṭhat chhoh viau laiin, a inthlauhna hi a la tam lo hle ang. A nihna takah chuan sorkar sikul 94% vel chuan he technology inlumlet kal mek hi kan la pawh pha chiah lo. AI hmanna phei hi chu kan la hriatthiam loh mai bakah, a hmang tur zirlaite’n a hman ṭangkai tur angin kan hmang thei rih lo hi a pawi takzet. A chhan pakhat nia lang chu, Mizote hian AI sector hi eizawnna tlakah kan la hmuh lo vangte pawh a ni ang. A hman ṭangkaina kan hriathhiam hunah thil a inthlak danglam turah ngai ila; chutih rualin, a hman dan tur lo inzirtir lâwk a fuh hle ang.

Zirna lama AI–khawvel huap university hrang hrang

AI hi sumdawnna atan chauh hman a ni lo va, zirna kalphung nen a inzawm tlat a, a bik takin khawthlang lam university-te nen chuan a inzawm tlat a ni. ChatGPT, Grok.com, Zotero, Perplexity, etc. te hi student chuan an lehkhabu pakhat ang maiin an hmang tawh a, an ṭangkaipui rualin hman sualna tam tak pawh a awm ve a ni. Zirna kalphungah AI hi hmang turin an inkhap lo a, mahse, a hman dan tur dik taka hmang turin an in zirtir tawh zawk a ni.

UN Secretary Antonio Guterres chuan AI hi zirnaa telh a rawt a, chutihrualin, AI hmanruate chu ethical taka hman a phût bawk. Sikulah chuan zirlai leh administration tihchangtlun nante hmangin AI chu hma lam hun atana inbuatsaih nan an hmang mek a ni. Khawvela university ṭha ber pawl Harvard University chuan an zirtirtute’n classroom-a AI an hman theihna turin Harvard AI Sandbox an siam a, mahse, copyright leh data himna dan zawh leh zah turin an inzirtir thung. Chutiang bawkin Oxford University pawhin an zirlaite chu an zirna lama an thiamna tihhmasawn nan leh an zirlai pui turin generative AI tools hmang turin an fuih bawk. Heng university pahnih bakah hian university langsar dang tam tak chuan AI hi an zirtirnaah an hmang a, hnawl lovin an hmasawnna atan an hmang ta zawk a ni.

India ramah pawh AI hian nasa takin hma a sawn zel a, a zau zawnga hman a nih theih nan sorkar hmalakna a pung zel a ni. Prime Minister thlir lawkna hnuaia ‘AI for All’ tia hriat hmalakna hian technology chu mi tin hman theih turin leh a hlawkna têl turin hma a la mek. Tunah hian India chu khawvel pumah AI hmannaah hmahruaitu a ni tawh a, a hmang zat hi 65% lai an ni a, khawvel pum huapa 31% aiin a let hnihin a tam a ni. Kum 2024 Global Online Safety Survey neihnaah chuan India chu AI hman theihna chi hrang hrang hmang nasa ber leh hmahruaitu kan ni mek a, kum 25-44 inkar 84% vel lai chu hmangtu active ber an ni. He survey vek hian India nu leh pate zingah digital awareness an hriatna a sang chho zel tih a tarlang bawk a; digital literacy lama hmasawnna lian tak a ni.

India ramah hian academic institution ṭha bik engemaw zat heng–IIT, NIT, IIM, Christ University, etc. an awm a. Hheng institution-te pawh hian AI zirna chu an curriculum-ah dah ṭan tawhin, a hman dan leh a siam dante an inzirtir ṭan tawh a ni. Pawimawh leh chhinchhiah tlak tak mai chu, he hmalakna hi science emaw technical course zirlaite tan chauh ni lovin arts, humanities leh program dangte pawhin an zirlaiah an telh ṭan tawh a ni. Entirnan, kan pahniha hna thawhna Christ University’s Department of Liberal Arts chuan AI course–Python Programming, Computational Thinking, Data Visualisation, Tech, AI and Ethics, etc te chu programme-ah kan dah tel a. AI hi ni tin nunah thil pawimawh tak a ni tih kan hriatthiam vang leh kan zirlaite he technology ṭhang chak tak ruala ke an lo pên ve theih nana zirtir leh ngai pawimawh kan ni. Department hian zirlaite chu AI hman dan a zirtir mai bakah, a hman dan dik (ethical use) leh a ṭhat tawk lohna(limitations) te chu sawi hona neihpui ṭhinin, a fuih ṭhin bawk.

Mizoram bikah hian private school leh college naupang tam tak chuan AI hi an hmang ve tawh ngei ang a; amaherawhchu, ‘ethical use’ kan inzirtir lem lo a, hman sualna tur tam tak a awm a, hei hi hriatthiama hmalak vat a ṭul. Mizoram Board of School Education syllabus 2024-25 han thlir thuaka langsar em em chu, digital literacy kan la ngaih pawimawh lohzia hi a ni. Zirlaiin phone leh device hrang hrang an hmang deuh fur tawh si a, ngaihthah chi a ni tawh lo. Foundational course or interdisciplinary course anga kan offer a ṭul tawh tak zet. Kan syllabus te pawh hun inher angin kan tih danglam a ṭul tawh hle a ni.

- Laldinpuia Hmar & Dr Embassy Lawbei, Faculty, Department of Liberal Arts, CHRIST (Deemed to be University), Bangalore